آیا فیزیکدانان دل شکسته باید به دنبال «انرژی منفی» بگردند؟!

یادداشت؛

خبرگزاری زندگانی- نوید فرخی: ترویج علم به فعالیت ها و اقداماتی اطلاق می شود که هدف آن افزایش آگاهی عمومی از محتوای علمی ارتقای سواد علمی و ایجاد علاقه و انگیزه در میان عمومِ مردم در رابطه با علم و فناوری است. ترویج علم فاصله میان دانشگاه و جامعه را کم می کند و افراد را بیش ازپیش به مشارکت در پروژه های علمی و پژوهش های جمعی سوق می دهد. در عین حال با توجه به پیچیدگی های دنیای کنونی برخی ترویج علم را یک وظیفه اجتماعی می دانند که باید مورد توجه همه اقشار قرار گیرد. از طریق این فعالیت ها می توان کنجکاوی و خلاقیت را در میان نسل های مختلف تحریک کرد و آنان را به تفکر انتقادی و انجام پژوهش سوق داد. 

ترویج علم همیشه از نمای بیرونی بسیار ساده و سرگرم کننده به نظر می رسد ولی واقعیت این است که این کار به اندازه یک معادله پیچیده فیزیکی دشوار و پر از جزئیات است! خیلی ها که در این حوزه کار می کنند بارها به این مشکل برخورده اند که چطور می توان علم را به گونه ای توضیح داد که هم ساده باشد و هم جذاب. با این حال مانند هر حوزه رسانه ای دیگری اینجا هم چالش های بسیاری برای دست اندرکاران وجود دارد.

حقیقت این است که بزرگ ترین چالش ما خود علم است! برای اینکه درک درستی از یک موضوع علمی داشته باشیم لازم است که آن موضوع را با عمق و جزئیات زیاد بررسی کنیم. اما وقتی می خواهیم آن را برای کسی توضیح دهیم با مشکل بزرگتری مواجه می شویم؛ چطور می شود این حجم از اطلاعات و مفاهیم پیچیده را به زبانی ساده و در عین حال درست بیان کرد؟ برای مثال وقتی یک اخترفیزیک دان درباره سیاه چاله ها حرف می زند باید بتواند توضیح دهد که چرا این اجرام بسیار پرجرم و در عین حال ناپیدا هستند ولی طوری باید این کار را انجام دهد که مخاطب عادی گیج نشود و وسط حرف هایش خوابش نگیرد!

ساده کردن علم کار راحتی نیست. خیلی وقت ها تلاش می کنیم همه چیز را به زبان روزمره و خودمانی بگوییم ولی نتیجه این می شود که مفاهیم عمیق به نظر سطحی می آیند و اصل مطلب گم می شود. گاهی هم برعکس سعی می کنیم زیاد ساده سازی نکنیم و نتیجه این می شود که مخاطب درگیر اصطلاحات تخصصی و جملات پیچیده می شود و دیگر از اصل ماجرا لذتی نمی برد.

چالش دوم رقابت با دنیای پرزرق و برق سرگرمی های متنوع است. بیایید با هم روراست باشیم؛ در دنیای امروز علم برای اینکه توجه مخاطب را به خودش جلب کند باید با حریفان قدرتمندی وارد رقابت شود. مردم از شبکه های اجتماعی و پلتفرم های ویدئویی گرفته تا سریال ها و بازی های کامپیوتری و… همیشه در حال تفریحند و علم باید با این سرگرمی های بسیار جذاب رقابت کند. وقتی این همه گزینه برای تفریح وجود دارد آیا کسی حاضر است بنشیند و درباره ژن ها کهکشان ها و سحابی های رنگارنگ و مکانیک کوانتومی مطلب بخواند یا بشنود؟

اگر شما هم به عنوان مروج علم بخواهید مطلبی علمی را توضیح دهید باید آن را طوری بگویید که به اندازه کافی جذاب و سرگرم کننده باشد وگرنه کسی توجهی به شما نمی کند (این تجربه شخصی خودم بوده است). به همین دلیل مروجان علم ناچارند به روش های خلاقانه روی بیاورند؛ مثلاً از طنز و داستان گویی استفاده کنند یا تصاویر جذاب و ویدیوهای کوتاه تولید کنند. در غیر این صورت علم همیشه عقب می افتد و کسی حوصله نمی کند که درباره موضوعات پیچیده و انتزاعی وقت بگذارد.

گردنه سخت بعدی مروجان علم این است که خیلی از مفاهیم علمی از زندگی و تجربیات روزمره مردم فاصله دارد. وقتی درباره چیزی صحبت می کنیم که مردم در زندگی روزمره شان آن را نمی بینند و لمس نمی کنند به عبارت ساده تر به دردشان نمی خورد طبیعی است که نتوانند به سادگی با آن ارتباط برقرار کنند. مثلاً وقتی بحث درباره مولکول ها کهکشان ها یا پدیده های زیراتمی می شود این مفاهیم آن قدر دور و پیچیده به نظر می رسند که برای بسیاری جذابیت خود را از دست می دهد.

یک راه حل برای این مشکل این است که علم را به تجربه های ملموس مردم نزدیک کنیم؛ یعنی مثلاً وقتی درباره نور یا گرانش صحبت می کنیم آن را به تأثیری که روی زندگی روزمره دارد ربط دهیم. اما همین مقدار هم همیشه ممکن نیست و در نتیجه بسیاری از مردم ترجیح می دهند علم را کنار بگذارند و سراغ چیزهایی بروند که به زندگی شان نزدیک تر است و فهمیدن شان آسان تر.

جدای از تمام این مسائل کنار آمدن و حتی رقابت با اهالی شبه علم یک معضل همیشگی است. اطلاعات غلط و غیرعلمی این روزها به راحتی از طریق اینترنت و شبکه های اجتماعی پخش می شود. مردم به این اطلاعات دسترسی دارند و متأسفانه خیلی وقت ها آن ها را به جای اطلاعات علمی و درست باور می کنند. چرا؟ چون این اطلاعات معمولاً ساده سریع و خوشایند هستند و بیشتر به مخاطب «احساس» خوبی می دهند تا اینکه نیاز به فکر کردن جدی داشته باشند.

علم ذاتاً به جای اینکه یک پاسخ سریع و ساده ارائه دهد سوال های بیشتری ایجاد می کند و به تفکر عمیق و جستجو نیاز دارد. برای همین اغلب افراد به سمت پاسخ های شبه علمی و درمان های معجزه آسا که جواب فوری و به آن ها می دهد جذب می شوند. مقابله با اهالی شبه علم واقعاً نیاز به صبر ایوب دارد چون برای رد اطلاعات نادرست باید تلاش زیادی کرد و با شواهد علمی حرف زد و در نهایت این توضیحات هم همیشه توسط مردم پذیرفته نمی شود.

اگر بخواهیم ترویج علم به درستی انجام شود باید برای افرادی که در این زمینه فعالیت می کنند منابع و انگیزه های بیشتری فراهم کنیم. مؤسسات علمی می توانند برنامه هایی برای آموزش مهارت های ترویج علم به محققان و پژوهشگران برگزار کنند یا از آن ها برای تولید محتوای علمی حمایت کنند. همه این چالش ها در کنار هم نشان می دهد که ترویج علم کار راحتی نیست و نیاز به تلاش و خلاقیت زیادی دارد. بسیاری از کسانی که در این مسیر قدم برمی دارند با مشکلات مختلفی روبه رو می شوند و خیلی وقت ها از اینکه علم را به شکل جذابی به مردم معرفی کنند نومید می شوند؛ درست مثل فیزیکدانی که وقتی ناراحت شد «انرژی منفی» جذب می کند!

این عبارت شاید به طرز شبه علمی ای طنز باشد اما حقیقتی هم در آن مستتر است. وقتی تلاش های مان نتیجه نمی دهد حس بدی پیدا می کنیم اما به جای اینکه نومید شویم شاید بهتر است از آن انرژی برای ایجاد تغییرات مثبت استفاده کنیم. ترویج علم هم چیزی شبیه به همین است. وقتی با مشکلات و چالش ها مواجهیم بهترین کار این است که خودمان برای ایجاد شیوه های جدید و خلاقانه آماده کنیم. شاید روزی برسد که ترویج علم آن قدر جذاب و ساده شد که همه از آن لذت ببرند و دیگر نیازی نباشد دنبال راه های سخت برای جلب توجه مخاطب بگردیم.