چالش آمارگیری های غیردقیق از سفر گردشگران/نبود حساب اقماری – خبرگزاری زندگانی | اخبار ایران و جهان

مهم ترین و جامع ترین آمار مربوط به حوزه گردشگری به سال ۱۳۹۴ بازمی گردد. اطلاعات مربوط به سال های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ در این سالنامه (که توسط سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری تهیه شد) گزارش شده است. این آمار مشتمل بر برخی آمارهای مرتبط با واحدهای اقامتی دفاتر خدمات مسافرتی و راهنمایان تور سرمایه گذاری صنایع دستی مجوزها و.. است. از آن سال تاکنون هرساله سالنامه آماری گردشگری منتشر شده است. البته وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی (که قبل از سال ۱۳۹۹ در کسوت سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری قرار داشت) گزارش هایی در خصوص عملکرد خود به صورت سالیانه منتشر می کند که حاوی برخی از اطلاعات آماری مرتبط با صنعت گردشگری بود.

در سال ۱۳۹۹ همکاری بین سه نهاد «وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی» «مرکز آمار ایران» و «سازمان برنامه وبودجه» با هدف تهیه اولین حساب های اقماری گردشگری کشور شکل گرفت. این همکاری به اجرایی شدن تهیه حساب های اقماری گردشگری سال ۱۴۰۰ انجامید به طوری که به صورت ماهیانه و پیمایشی آمارهایی از گردشگران (طرف تقاضا) گردآوری شد و آمارهای ثبتی و استخراج داده از سایر طرح های آمارگیری طرف عرضه صورت گرفت تا اولین حساب های اقماری گردشگری کشور تهیه شود. البته تاکنون این حساب ها منتشر نشده است و به گفته کارشناسان آماری که مسئول گردآوری TSA ملی هستند این حساب ها به صورت کامل تهیه و گزارش نخواهد شد.

اطلاعات مفید و گسترده ای وجود دارد که امکان تفکیک گردشگر از غیر گردشگر را مهیا می سازد و قابل استفاده در بخش گردشگری است. با وجود تعدد تنوع و گستردگی پوشش آماری اما بسیاری از این آمارها اولاً در اختیار نهاد متولی گردشگری قرار نمی گیرد ثانیاً مفاهیم دقیقی در گردآوری این آمار وجود ندارد و به راحتی قابل تعمیم به بخش گردشگری نیست ثالثاً پوشش کاملی از کل گردشگران را نمی دهد و نیازمند انجام پیمایش های مقطعی و موردی برای تصحیح و تکمیل این آمار است رابعاً هیچ کمیته دفتر یا مرکز مشخصی برای تصحیح و تحلیل و انتشار آمار گردشگری وجود ندارد. اما نقطه قوتی که وجود دارد تنوع و تعدد داده های گردآوری شده توسط نهادهای مختلف و همچنین مرکز آمار ایران است. می توان از شیوه های مختلفی چون برون سپاری ارائه خدمات برای بررسی و ارائه آمارهای تفکیکی گردشگر-مسافر استفاده کرد.

چالش های موجود در نظام آماری گردشگری

دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش (گروه ورزش گردشگری و صنایع دستی) مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با عنوان بررسی نظام آمارهای گردشگری کشور و ارائه پیشنهادات سیاستی به بررسی چالش های موجود در نظام آماری گردشگری پرداخته و برخی از آنها را تشریح کرده است که عبارتند از:

۱. عدم یکپارچگی در ارائه مشخصات هویتی گردشگران خارجی

آمار مربوط به مشخصات هویتی مسافرین خارجی ورودی به کشور به صورت ثبتی و سرشماری است که توسط نیروی انتظامی ثبت می شود اما تنها سرجمع برخی از آنها در اختیار وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی قرار می گیرد. اخذ اطلاعات کامل تر به همراه دسترسی بیشتر وزارت گردشگری به این داده ها برای برنامه ریزی و سیاستگذاری در این حوزه ضروری است. امکان تفکیک گردشگر از مسافر بدون دسترسی به جزئیات داده ها غیرممکن است. همچنین نهادهای مسئول ثبت این آمارها باید ملزم به رعایت استانداردها و دقت در ثبت آمار شوند تا قابلیت اعتماد به داده ها افزایش یابد.

۲. ارائه ناقص آمار و اطلاعات از تعداد و ویژگی های بازدیدکنندگان

آمار مربوط به تعداد و ویژگی های بازدیدکنندگان توسط نهادهای مختلفی همچون نیروی انتظامی وزارت خارجه سازمان حمل ونقل و پایانه ها و گمرک ثبت می شود. در سطح بین الملل بخش اعظم این داده ها به صورت پیمایشی گردآوری می شود درحالی که در ایران تنها داده های قابل اعتماد پیمایشی ثبت شده از گردشگران توسط مرکز آمار ایران انجام می گیرد. این آمارها علاوه بر اینکه محدود به فصل بهار بوده صرفاً برای گردشگران ملی است و آمار گردشگران خارجی مدنظرقرار ندارد. شایان ذکر است متأسفانه هیچ آمار پیمایشی متقن و معتبر که به صورت دوره ای توسط نهادهای متولی آمار از گردشگران و مسافران خارجی گردآوری شود وجود ندارد. گاهاً مجموعه های علمی و پژوهشی خود اقدام به گردآوری آمارهای محلی می کنند که قابلیت تعمیم و انطباق با آمارهای ملی را ندارد.

۳. عدم ارائه آمار پیمایشی معتبر در زمینه رفتار و تمایلات گردشگران

ضعف آماری بسیار زیاد در خصوص رفتار و تمایلات گردشگران در کشور وجود دارد و معدود آماری که به صورت پیمایشی گردآوری و گزارش می شود نیز به ویژگی های سفر اختصاص دارد و ویژگی های گردشگر و گردشگری ملاک آمارگیری نیست. گزارش آمار به صورت خام و بدون هیچ تصحیح و تعدیلی انجام می شود و تجمیع آماری و کارشناسی آمار بر روی آنها صورت نمی گیرد.

درحالی که تمامی آمارهای گزارش شده توسط نهادهای بین المللی و معتبر جهانی (مانند UNWTO و WTTC) توسط کمیته آمار و کارشناسان خبره و با تجمیع بسیاری از آمارهای در دسترس صورت می گیرند. شایان ذکر است نمی توان آمارهای این بخش را بدون در نظر گرفتن سایر آمارهای ملی ارائه کرد. مثلاً آمار مربوط به ارزش تولید بخش هتلداری (در حساب های ملی) نمی تواند بسیار کمتر از مخارج گردشگران در بخش هتلداری (آمار گردشگری) باشد یا تعداد گردشگر ورودی از طریق حمل ونقل هوایی (منتشر شده توسط وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی) نباید بیشتر از آمار مربوط به تعداد کل مسافر ورودی به کشور (منتشر شده توسط سازمان هواپیمایی) باشد. همچنین الزام در ثبت و ارائه آمارهای مربوط به مخارج گردشگری (به ویژه گردشگران خارجی / ورودی) وجود دارد درحالی که چنین آمارهایی در ایران تهیه و منتشر نمی شود.

۴. عدم تهیه و انتشار سالیانه حساب های اقماری گردشگری

در خردادماه سال ۱۳۹۶ یکی از هفت مصوبه شورای عالی میراث فرهنگی گردشگری به تدوین و اجرای نظام جامع آماری و حساب های اقماری گردشگری اختصاص دارد. به منظور پیاده سازی این مهم برای اولین بار در سال ۱۳۹۷ اعتبار جداگانه ای برای بسترسازی و ایجاد نظام های اقماری و گردشگری در ذیل برنامه تنظیم و اجرای امور آماری به وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی اختصاص یافت.

در اسفندماه سال ۱۳۹۸ وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی با مرکز آمار ایران قرارداد تهیه پروژه تدوین حساب های اقماری گردشگری را منعقد کرد. به گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی به شماره مسلسل ۲۷۰۱۸۹۸۵ مورخ ۲۰/‏۰۳/‏۱۴۰۲‬ بر اساس این قرارداد تهیه هشت جدول از جداول ۱۰ گانه استاندارد حساب اقماری گردشگری در دستور کار قرار گرفت. در سال ۱۳۹۹ این پروژه با توجه به شیوع بیماری کووید ۱۹ در کشور متوقف و با بهبود وضعیت شیوع بیماری در کشور مجدداً از سر گرفته شد. نکته حائز اهمیت آن است که به رغم همه تلاش های صورت گرفته تاکنون اطلاعاتی در خصوص حساب های اقماری در گردشگری در کشور به صورت رسمی منتشر نشده است.

۵. عدم تهیه و انتشار اطلاعات مربوط به مخارج گردشگران

در ایران مخارج گردشگران خارجی تهیه و منتشر نمی شود. ازسوی دیگر زمان پرداخت توسط گردشگر نیز بسیار مهم است. در سفرهای برنامه ریزی شده بخشی از خریدهای مهم ازجمله حمل ونقل و اقامت قبل از انجام سفر صورت می گیرد. لذا امکان خرید ارزان و به صرفه تر وجود دارد. اینکه پرداخت قبل از مصرف انجام شده باشد بسیار مهم است زیرا در سیستم حساب های ملی وقوع هزینه لحاظ می شود و اگر گردشگر خرید را قبل از دوره زمانی مورد بررسی (مثلاً قبل از سال شمسی جدید) انجام داده باشد اما مصرف آن را در دوره زمانی بعد (سال بعد) انجام دهد این داده ها در سیستم حساب های ملی به عنوان داده های سال فعلی جای می گیرد درحالی که مصرف آن در سال آماری بعد صورت خواهد گرفت. لذا زمان پرداخت نیز بسیار مهم است و یک معیار برای تعدیل و تصحیح آماری قلمداد می شود. گردآوری این آمارها و ثبت زمان پرداخت آنها باید در پیمایش ها لحاظ شود.

در ایران مخارج گردشگران خارجی تهیه و منتشر نمی شود. ازسوی دیگر زمان پرداخت توسط گردشگر نیز بسیار مهم است

ازسوی دیگر یک منبع مهم دیگر ارائه آمار مربوط به تعداد گردشگران آمار دریافتی از هتل ها و مراکز اقامتی است. علاوه بر کم شماری و ضعف های آماری مرتبط با ثبت این نوع آمار اما این آمار هم قابلیت تعمیم به کل را ندارد و صرفاً آمار مرتبط با بخش اقامت (آن هم بخش کوچکی از اقامت) را دربر می گیرد. شایان است آمار مربوط به مخارج گردشگران در ایران براساس آمار ارائه شده از تعداد گردشگر که پلیس گذرنامه ارائه می دهد و ضرب آن در میانگین مخارج گردشگر که سازمان جهانی گردشگری برای خاورمیانه اعلام می کند به دست می آید.

۶. نادیده انگاری لزوم تفکیک گردشگر از مسافر در ارائه آمار مسافران خارجی

وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی با اخذ آمار از پایانه ها و همچنین اخذ آمار از پلیس گذرنامه تعداد کل مسافرین خارجی ورودی را به دست می آورد و از بین این آمار سهم گردشگران را جدا کرده و گزارش می کند. تا سال ۱۳۹۹ هیچ اطلاعات دقیقی از سهم گردشگران از کل مسافر ورودی وجود نداشت و کل مسافرین خارجی ورودی به عنوان گردشگر قلمداد می شدند اما از سال ۱۳۹۹ تفکیک بین گردشگر و غیر گردشگر صورت گرفته است. متأسفانه هیچ توضیح مشخصی وجود ندارد که چگونه این تفکیک انجام می شود.

در سال ۱۳۹۹ میزان ۸۷.۳ درصد از مسافرین خارجی ورودی به کشور به عنوان گردشگر گزارش شده اند درحالی که این نسبت برای سال ۱۴۰۰ به ۷۵.۲ درصد کاهش یافته است. این تفاوت نشان از کاهش قابل ملاحظه ای در نسبت گردشگر به مسافر دارد درحالی که سفرها هر دو سال متأثر از کووید ۱۹ بوده است. این ابهام و عدم شفافیت در روش آمارگیری و گزارش های آماری باعث تناقض و اختلاف بین آمارهای اعلامی توسط وزارت میراث و آمارهای اعلامی توسط نهادهای بین المللی شده است. به طوری که سازمان جهانی گردشگری تعداد گردشگر ورودی به ایران را برای سال ۲۰۲۱ تنها ۹۸۹,۴۳۰ نفر و برای سال ۲۰۲۰ نیز فقط ۱,۵۴۹,۵۷۱ نفر بازدیدکننده خارجی گزارش کرده است.

آمار جهانی با آمار منتشر شده توسط نهادهای داخلی تفاوت قابل توجهی دارد. اگرچه آمارهای ماهیانه توسط وزارت گزارش نشده و امکان تبدیل تاریخ شمسی به میلادی ممکن نیست اما اینکه نهاد آماری در ایران در دو سال پیاپی آمارها را کمتر از آمارهای بین المللی گزارش کرده محل ابهام است. به نظر می رسد این تفاوت آماری به دلیل روش های متفاوت در برآورد و سنجش تعداد گردشگر است.

۷. نگاشت نهادی نامناسب و عدم وجود پالایش داده ها

درحال حاضر «دفتر برنامه ریزی و بودجه» ذیل معاونت توسعه مدیریت و منابع وزارت میراث فرهنگی مسئول گردآوری آمار تحلیل آماری و ارائه گزارش های آماری در حوزه های میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی است. این دفتر مسئول یت تدوین نظام جامع آماری وزارتخانه را منطبق با استانداردهای بین المللی دارد. نبود دفتر مجزا در زمینه «آمار و اطلاعات» و تلفیق آن با موضوع بودجه و برنامه ریزی باعث شده است موضوع بودجه ریزی در اولویت قرار گرفته شود و عملاً ضعف های آماری همچنان پابرجا بماند. دفتر آمار و اطلاعات پیشتر در وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی وجود داشت اما در تغییرات اخیر حذف شد. تشکیلات سازمان یافته ای در خصوص ثبت آمارهای مرتبط با مسیر مقصد و تنوع مراجعه به جاذبه ها و… وجود ندارد و همین مسئله یکی از معضلات انتشار آمار معتبر گردشگری است.

آمار مربوط به گردشگر بین الملل و تعداد ورودی و خروجی به ایران توسط پلیس گذرنامه به وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی اعلام می شود و منتسب به تعداد مسافرین ثبت شده در بدو ورود یا هنگام خروج از کشور است. اطلاعات مربوط به مرز وسیله سفر و کشور مقصد توسط این دستگاه به وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی اعلام می شود و عملاً این وزارت نقش و تأثیرگذاری بر آمار پلیس گذرنامه ندارد اما این آمار صرفاً مرتبط با مسافرینی است که در قالب گردشگر اعلام می شوند. لذا به دلیل عدم وجود اطلاعات مرتبط با انگیزه سفر این افراد به راحتی نمی توان بین مسافر و گردشگر تفکیک قائل شد.

آمار انتشار یافته از تعداد گردشگران بین المللی ورودی به (و گردشگران خروجی از) ایران دارای چنین ابهام بزرگی است. تعیین ضریب تعدیل نیازمند انجام پیمایش های مقطعی و دوره ای است که توسط وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی انجام نمی شود. همچنین یک تیم کارشناسی باید این آمار را تحلیل و سپس آمار نهایی را اعلام کند که در حال حاضر چنین اقدامات کارشناسی صورت نمی گیرد.

آمار مربوط به تعداد گردشگر داخلی نادقیق تر از آمار گردشگر بین الملل (ورود به و خروجی از ایران) است. تعداد گردشگر داخلی مبتنی بر آمار ثبتی استحصال شده از تردد شمارها در مرز ورودی و خروجی از استان ها (و کلان شهرها) است. تنها با ضرب کردن یک ضریب به ازای هر خودرو (برحسب نوع خودرو ضریب تعیین مسافر و همچنین ضریب تبدیل مسافر به گردشگر انتخاب می شود) تعداد گردشگر تعیین می شود.

البته پیمایشی که مرکز آمار ایران هرساله در پایان فصل بهار و با عنوان «طرح آمارگیری از گردشگران ملی» انجام می دهد نتیجه دقیق تر و قابل اتکاتری درخصوص تعداد گردشگر داخلی ارائه می دهد اما صرفاً برای یک فصل خاص از سال (فصل بهار) است. عدم وجود یک رویه علمی و بررسی در قالب یک تشکیلات و ساختار آماری مناسب در وزارت میراث موجب تأثیرپذیری همین آمارهای اعلامی از رویکردهای سیاسی می شود.