حکایت جریان تا خشکی «زنده رود» در روز «زاینده رود»/ چه بر سر شاهرگ حیاتی اصفهان آمده است؟!

زندگانی اصفهان – عاطفه علیان: زاینده رود بزرگ ترین رودخانه فلات مرکزی ایران تا همین چند سال پیش نقش اساسی در تأمین آب اصفهان و دیگر مناطق مرکزی کشور ایفا می کرد.

طبق آمارها مهرماه ۱۳۹۸ خروجی سد زاینده رود حدود ۲۴ مترمکعب بر ثانیه بود که برابر با خروجی کنونی این سد است اما امروز اثری از جریان رودخانه در اصفهان نیست. چرا این میزان خروجی که پنج سال پیش برای جریان دائمی زاینده رود کافی بود اکنون نمی تواند حتی بخش کوچکی از آن را زنده نگه دارد؟. 

سوال کلیدی این است که از پنج سال پیش تاکنون چه اتفاق جدیدی افتاده است؟

تغییرات بارگذاری و برداشت ها؛ ریشه های بحران

یکی از اصلی ترین دلایل خشکی زاینده رود بارگذاری های جدیدی است که در سال های اخیر بر این حوضه اعمال شده است.

طبق مصوبات قانونی از سال ۱۳۹۲ هرگونه بارگذاری جدید بر زاینده رود ممنوع اعلام شده بود. با این حال بارگذاری ها در استان های اصفهان و چهارمحال و بختیاری نه تنها متوقف نشد بلکه به اشکال مختلف افزایش یافت.

پروژه هایی مانند انتقال آب به شهرهای بن بروجن و گلاب و همچنین برداشت های بی رویه از سرچشمه های این رودخانه تأثیر مستقیمی بر کاهش جریان آب داشته اند.

مقایسه آماری؛ وضعیت بحرانی تر از گذشته

بررسی آمارهای مرتبط با ورودی و خروجی سد زاینده رود در سال آبی جاری و مقایسه آن با سال های گذشته نیز تصویر واضح تری از این بحران ارائه می دهد. تا ۳۱ شهریور ۱۴۰۳ حجم آب ذخیره شده در سد زاینده رود به ۲۹۲ میلیون مترمکعب رسیده است؛ عددی که نشان دهنده کاهش محسوس ذخایر آبی این رودخانه نسبت به سال های گذشته است.

به طور مثال در سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ میزان ورودی آب به سد یک میلیارد و ۳۶۹ میلیون مترمکعب بود در حالی که در سال جاری تنها یک میلیارد و سه میلیون مترمکعب آب وارد سد شده است.

بارندگی در سرچشمه زاینده رود (کوهرنگ) نیز از ۱,۴۹۵ میلیمتر در سال گذشته به ۱,۱۷۲ میلیمتر در سال جاری کاهش یافته است.

این کاهش بارندگی و ورودی به سد در حالی است که میزان خروجی آب از سد نسبت به سال گذشته افزایش یافته است. این موضوع باعث شده تا حجم آب ذخیره شده به شدت کاهش یابد و زاینده رود عملاً نتواند جریان دائمی خود را حفظ کند.

آیا زاینده رود قربانی سوءمدیریت است؟

سوال بزرگ تری که همواره مطرح می شود نقش مدیریت منابع آبی در این بحران است. کارشناسان و فعالان محیط زیست معتقدند که بخش زیادی از بحران زاینده رود ناشی از سوءمدیریت و تصمیمات اشتباه در سطح ملی و منطقه ای است.

انتقال آب به استان های یزد کاشان و نطنز و همچنین برداشت های غیرقانونی از سرچشمه ها رودخانه ای که زمانی پرآب بود را به نقطه ای بحرانی رسانده است.

در سال های گذشته وزارت نیرو همواره از عدم شفافیت در میزان برداشت و مصرف آب زاینده رود انتقاد کرده است. به گفته کارشناسان تا زمانی که شفافیت کامل در خصوص میزان آب تخصیص یافته به بخش های مختلف وجود نداشته باشد هرگونه اقدام جدید برای انتقال یا فروش آب می تواند وضعیت را بدتر کند.

بحران اجتماعی و زیست محیطی؛ تنها کشاورزان قربانی نیستند

زاینده رود تنها یک رودخانه برای تأمین آب کشاورزی نیست. این رودخانه نقش مهمی در اکوسیستم منطقه و حفظ تالاب گاوخونی ایفا می کند. خشک شدن بستر زاینده رود نه تنها بر معیشت کشاورزان تأثیر گذاشته بلکه سلامت مردم اصفهان را نیز به خطر انداخته است.

کارشناسان هشدار داده اند که بستر خشک رودخانه و تالاب گاوخونی به کانون های تولید ریزگردهای سمی تبدیل شده است. این ریزگردها حاوی فلزات سنگین هستند که با هر وزش باد وارد هوای شهر می شوند و سلامت مردم را تهدید می کنند.

در سال های اخیر وضعیت آلودگی هوای اصفهان به دلیل انتشار این ریزگردها به شدت وخیم تر شده است. به طوری که در برخی روزها شاخص آلودگی هوای اصفهان به سطوح بسیار خطرناکی رسیده است. این در حالی است که بسیاری از شهروندان حتی در خانه های خود از هوای آلوده در امان نیستند.

برداشت های بی رویه و طرح های غیرکارشناسی

یکی از دلایل عمده تشدید بحران زاینده رود برداشت های بی رویه برای طرح های کشاورزی و صنعتی است. در سال های گذشته صدها میلیون مترمکعب آب در دو الی سه ماه از سال برای کشاورزان رهاسازی شده است. این در حالی است که با مدیریت درست و تخصیص بهینه منابع آبی امکان حفظ جریان متعادل رودخانه در طول سال وجود دارد. اما عدم برنامه ریزی مناسب و تصمیمات نادرست موجب شده که زاینده رود تنها در دوره های محدودی جریان یابد و بقیه سال به بستر خشکی تبدیل شود.

راهکار چیست؟ شکاف توسعه ای و نیاز به اصلاح رویکردها

بحران زاینده رود تنها یک مسئله محیط زیستی یا فنی نیست؛ بلکه ابعاد اجتماعی اقتصادی و حتی امنیتی دارد. کارشناسان معتقدند که برای حل این بحران نیاز به یک رویکرد جامع و چندوجهی وجود دارد. سیداحمد فصیحی هرندی یکی از پژوهشگران حوزه آب بحران زاینده رود را ناشی از «شکاف توسعه ای» می داند. او معتقد است که فاصله میان خواسته ها و داشته ها در مدیریت منابع آبی هر روز بیشتر می شود و ما تلاش داریم این شکاف را با آب پر کنیم. این وضعیت تنها با اصلاح تصمیمات نادرست و تقویت همکاری های بین استانی قابل حل است.

یکی از اصول مهم در دیپلماسی آب این است که «آن که در بالادست است از آب برای قدرت استفاده می کند و آن که در پایین دست است از قدرت برای آب». در مورد زاینده رود نیز باید این معادله اصلاح شود. استان های بالادست باید مسئولیت بیشتری در قبال حفظ منابع آبی داشته باشند و استان های پایین دست نیز باید بتوانند سهم منصفانه ای از آب را دریافت کنند.

۱۸ زندگانی روز زاینده رود به ما یادآوری می کند که  این رودخانه دیگر تنها یک خاطره است؛ خاطره ای که می تواند با مدیریت صحیح و همکاری میان استان ها دوباره به جریان بیفتد.

راه حل این بحران نه در انتقال آب های دوردست بلکه در اصلاح شیوه های مدیریت منابع آبی و ایجاد شفافیت در تخصیص و مصرف آب نهفته است. اگر به زاینده رود رحم نشود پیامدهای زیست محیطی و اجتماعی آن به زودی دامنگیر همه خواهد شد.

46