غزل سرایی امام خمینی؛ عرصه تلفیق عشق و عرفان

زندگانی/اصفهان «خمینی(ره) جا پای حضرت حافظ گذاشت و روان ترین و شاخص ترین شعرهایش نیز غزلیات اوست. در کل، اگر کسی می خواهد به دنیای عرفان و نوشته هایی آیینی قدم بگذارد، نباید از خواندن اشعار امام(ره) غافل باشد.» این ها را حمیدرضا قانونی، عضو هییت علمی دانشگاه پیام نور اصفهان در بررسی و واکاوی اشعار امام خمینی(ره) مطرح کرد.

قانونی در گفت وگو با زندگانی و با تاکید بر اینکه مهم ترین قالب شعری امام خمینی(ره) غزل بود، چنین توضیح داد: خمینی(ره) از غزل سرایان بنام در تاریخ معاصر ماست که برای آشنایی با مضامین این اشعارش باید نگاهی کوتاه به تاریخ غزل فارسی داشت.

او با تامل در تاریخ شعر فارسی بیان کرد: یکی از قالب های دلپذیر شعر فارسی غزل است. این قالب در تاریخ ایران دو روند متفاوت را پشت سر گذاشته است. روند اول عاشقانه است که با کسانی چون رودکی شروع می شود و با نامدارانی چون انوری و جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی ادامه می یابد. اوج غزل عاشقانه نیز در اشعار سعدی یافتنی است؛ درواقع محور عاشقانۀ غزل کسی جز سعدی نیست.

این پژوهشگر که کتاب های متعددی از جمله «سخندانی و شیدایی» را در کارنامۀ خود دارد، چنین اضافه کرد: دومین روندی که در سرگذشت غزل فارسی باید به آن نگاه کرد، مضمون های عارفانه است. سنایی شاعری بود که موضوعات مرتبط با زهد و پارسایی را با عنوان عرفان و رنگ و بوی الهی به شعر فارسی از جمله قالب غزل وارد کرد. غزل عارفانه در اشعار افرادی چون عطار دنبال شد تا اینکه به مولوی رسید. منتهای غزل عارفانه را باید در سروده های مولوی جست.

دانش آموختۀ دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه اصفهان با یادآورشدن این مسیله که در کنار غزل عاشقانه و عارفانه از شعبه ای دیگر نیز می توان نام برد، گفت: غزل فارسی از بعدی دیگر و موسوم به تلفیقی نیز درخور بررسی است که باید پرچم دار آن را حافظ دانست. حافظ که یکی از سنجه های شاخص شعر ماست، هم مضامین عرفانی و هم عاشقانه را به اشعارش وارد کرد.

او تاکید کرد: غزل تلفیقی در کنار دو روند دیگر غزل بسیار حایز اهمیت است و نمی توان نادیده اش گرفت. البته ما غزل را با مضامین اجتماعیات نیز در عصر بهار، یعنی دوران رضاخان و پس از او داریم که با شعر «من نگویم که مرا از قفس آزاد کنید، قفسم برده به باغی و دلم شاد کنید» برای بسیاری از افراد آشناست. اما به طورکلی، شاعران غزل گوی در تاریخ فارسی پس از حافظ غالباً در همین گروه تلفیقی قرار می گیرند که حضرت امام(ره) را نیز باید در همین دایره نام برد.

سالک جهان شعری حضرت حافظ

قانونی با اشاره به اشعار خمینی(ره) گفت: «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم، چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم» یکی از غزل های حضرت امام(ره) است که در همان دستۀ تلفیقی قرار می گیرد، یعنی جایی که مضامین عاشقانه و عارفانه به هم می رسند.

این پژوهنده که در مطالعۀ دیوان شعرا و نسخه های خطی اهتمامی جدی دارد، خاطرنشان کرد: یکی دیگر از همین غزلیات تلفیقی امام شعر «دست شیخ را ببوسید که تکفیرم کرد، محتسب را بنوازید که زنجیرم کرد» است. در این شعر، دلبستگی به دنیا اصلاً وجود ندارد. آنچه در این غزل موج می زند، نوعی معاشقه، معاینه و مشاهدت معشوق ازلی است. بدون اغراق، خمینی(ره) را باید یکی از سرآمدان غزل در گروه تلفیقی دانست.

او بیان کرد: «پیری رسید و عهد جوانی تباه شد، ایام زندگی همه صرف گناه شد» نمونۀ دیگری از این اشعار است که در گسترۀ پرجاذبۀ غزل های تلفیقی قرار می گیرد. من به شعر خمینی(ره) و اشعار دیگرش صرفاً در مقام یک شاعر نگاه می کنم و به هیچ وجه به دنبال بحث سیاسی نیستم.

قانونی به یکی دیگر از غزل های بنیان گذار انقلاب اسلامی ایران که در شمار گروه تلفیقی جای می گیرد، این گونه نظر کرد: یکی دیگر از اشعار خمینی(ره) که شاخصه های غزل تلفیقی در آن بارز است، این شعر به شمار می آید؛ «لذت عشق تو را جز عاشق محزون نداند، رنج لذت بخش هجران به جز مجنون نداند، تا نگشتی کوهکن شیرینی هجران ندانی، نازپرورده ره آورد دل پرخون نداند». در این غزل، به خوبی پشتوانه های فرهنگی و تاریخی و ملی ما دیده می شود.

عضو هییت علمی دانشگاه پیام نور اصفهان ضمن آنکه بهترین نمونه های شعری خمینی(ره) را غزل هایش دانست، چنین توضیح داد: در کارنامۀ این غزل سرای نمونه دیگر قالب های شعری نیز یافتنی است که باید مهم ترینش را رباعیات او دانست. «آن کس که به زعم خویش عارف باشد، غواص به دریای معارف باشد، روزی اگر از حجاب آزاد شود، بیند که به لاک خویش واقف باشد» یکی از رباعیات امام(ره) است. این شاعر قصایدی هم در مدح حضرت زهرا(س) و حضرت معصومه(س) دارد که تاریخ و فرهنگ شیعه را در خود بازتاب می دهد. ترجیع بند و مسمط هم جزو قالب های شعری امام(ره) است.

قانونی، اشعار امام(ره) را از نمونه های قوی و موفق شعر فارسی دانست و بیان کرد: خمینی(ره) جا پای حضرت حافظ گذاشت. مقوله ای چون اصطلاحات عامیانه که بعدها به اصطلاحات سمبلیکی چون عشق، معشوق، ساقی، میخانه، ساغر، باده، مست، بت، بتخانه تبدیل می شوند، بسیار درخور تامل است. روان ترین و شاخص ترین شعرهای امام همان غزلیاتش است. در کل، اگر کسی می خواهد به دنیای عرفان و نوشته های آیینی قدم بگذارد، نباید از خواندن اشعار امام غافل باشد.

این مدرس و پژوهنده ادبیات با اشاره به این نکته که تاکنون پایان نامه ها و پژوهش های متعددی درخصوص اشعار امام(ره) نوشته شده است، توضیح داد: علی رغم برخی پژوهش های انجام شده دربارۀ اشعار خمینی(ره) باید بگویم که جامعۀ ایرانی توجه چندانی به این شاعر فارسی گوی ندارد. متاسفانه اشعار و دیوان شعری امام(ره) در جامعۀ ما مغفول مانده است. مردم ما چنان که باید با شعرهای این شخصیت آشنایی ندارند.

او گفت: همان طور که از رساله های سیاسی او و منش این شخصیت در سیاست بحث و گفت وگو می شود، بسیار ضرورت دارد که اشعارش را نیز در جایگاه یکی از غزل سرایان برجستۀ معاصر بشناسیم. در این بی اعتنایی جامعه به نظرم نهادهای دولتی را می توان مقصر دانست. باید بگویم که جای تاسف دارد با این پیشینۀ ادبی فارسی، جامعۀ امروز ما به طورکلی با شعر بیگانه است.

این نویسنده و محقق زبان فارسی با ذکر این نکته که باید به دنیای شاعران و اشعارشان وارد شد، خواند و آشنایی یافت، افزود: می خواهم تاکید کنم که این مسیله فقط به رهبر انقلاب مربوط نیست. یک خانوادۀ ایرانی شاید فقط در لحظۀ تحویل سال نو و شب یلدا به غزلی از حافظ یا دیگر بزرگان شعر توجه کند. اما در مجموع، مردم ما از شعر فاصله گرفته اند. اینکه ما صرفاً بنشینیم و بگوییم چه شاعران برجسته ای داشته ایم و چه دیوان هایی در تاریخمان به یادگار مانده، بی فایده است.

پایان خبر زندگانی