قانون جدید مرخصی زندانیان

قانون جدید مرخصی زندانیان مجموعه ای از مقررات و آیین نامه های به روز شده است که شرایط، انواع و نحوه اعطای مرخصی به محکومان را در سال 1404 تعیین می کند و هدف آن، تسهیل بازگشت تدریجی زندانیان به جامعه و حفظ پیوندهای خانوادگی است. این تحولات حقوقی، که ریشه در ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و آیین نامه های اجرایی جدید سازمان زندان ها دارد، مسیری روشن تر برای خانواده ها و وکلای درگیر با این پرونده ها ترسیم می کند.

روند اصلاح و بازپروری زندانیان، همواره مورد توجه نظام قضایی بوده است. در این میان، مرخصی به عنوان ابزاری مهم برای حفظ ارتباط محکومان با دنیای بیرون و خانواده هایشان، نقش حیاتی ایفا می کند. این پیوندها نه تنها از نظر روانی برای زندانیان ارزشمند هستند، بلکه می توانند در فرایند بازگشت آن ها به جامعه پس از پایان محکومیت، بسیار مؤثر باشند. تحولات اخیر در قوانین و آیین نامه های مربوط به مرخصی زندانیان در سال 1404، از جمله جزئیات ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و آیین نامه های اجرایی سازمان زندان ها، چشم انداز جدیدی را برای این موضوع فراهم آورده است. آگاهی دقیق از این تغییرات برای تمامی افراد درگیر، از خانواده ها و دوستان زندانیان گرفته تا وکلای دادگستری، ضروری است تا بتوانند در مسیر پیگیری حقوقی به بهترین شکل عمل کنند.

در این مقاله به بررسی جامع و دقیقی از قانون جدید مرخصی زندانیان در سال 1404 می پردازیم. این بررسی شامل مبانی قانونی، انواع مرخصی، شرایط دریافت، مراحل درخواست، تضمین های لازم و تبعات عدم بازگشت از مرخصی خواهد بود. هدف اصلی، ارائه یک راهنمای کامل، دقیق و به روز است که به عنوان منبعی قابل اعتماد برای همه مخاطبان عمل کند تا درک بهتری از این حقوق و فرایندهای مربوطه داشته باشند.

مبانی قانونی مرخصی زندانیان: از قانون تا آیین نامه اجرایی جدید

مبنای اعطای مرخصی به زندانیان در نظام حقوقی ایران، بر پایه اصول اصلاح و بازپروری و حفظ کرامت انسانی استوار است. این حق در چهارچوب قوانین و مقررات مشخصی اعطا می شود که ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و آیین نامه های اجرایی آن، سنگ بنای اصلی آن را تشکیل می دهند.

ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری: چهارچوب اصلی اعطای مرخصی

ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری، مهم ترین سند قانونی است که شرایط کلی اعطای مرخصی به زندانیان را مشخص می کند. بر اساس این ماده، محکومان می توانند در صورت رعایت ضوابط و مقررات زندان، مشارکت فعال در برنامه های اصلاحی و تربیتی و کسب امتیازات لازم، پس از سپردن تأمین مناسب، ماهانه حداکثر سه روز از مرخصی بهره مند شوند. این ماده به وضوح بر اهمیت رفتار صحیح و تلاش برای بازپروری در طول دوره حبس تأکید دارد.

علاوه بر مرخصی عادی، ماده 520 به موارد خاصی نیز اشاره می کند که در آن ها مدت مرخصی می تواند تا پنج روز افزایش یابد. این موارد شامل بیماری حاد یا فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک (مانند پدر، مادر، فرزند و همسر) و همچنین ازدواج فرزندان زندانی است. در چنین شرایطی، تشخیص دادستان برای اعطای این مرخصی ضروری است.

یکی از نکات کلیدی که در ماده 520 بر آن تأکید شده است، لزوم سپردن تأمین مناسب است. این تأمین، که معمولاً به شکل وثیقه یا کفالت ارائه می شود، به منظور تضمین بازگشت به موقع زندانی از مرخصی است. در واقع، این شرط، سازوکاری قانونی برای اطمینان از پایبندی زندانی به تعهداتش محسوب می شود.

آیین نامه های اجرایی جدید: جزئیات و امتیازات کسب مرخصی (تبیین ماده 194 آیین نامه سازمان زندان ها)

ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری، چارچوب کلی را مشخص می کند، اما جزئیات اجرایی و چگونگی کسب امتیازات لازم برای مرخصی، در آیین نامه های اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور، به ویژه ماده 194 این آیین نامه، تشریح شده است. این آیین نامه جدید به عنوان مفسر و تکمیل کننده قانون، یک سیستم امتیازدهی دقیق را معرفی می کند که زندانیان با مشارکت در فعالیت های مختلف می توانند درجه اعتباری لازم را کسب کنند.

این سیستم امتیازدهی، فعالیت های متنوعی را شامل می شود که همگی با هدف اصلاح، تربیت و آماده سازی زندانی برای بازگشت به جامعه طراحی شده اند. در ادامه به شرح دقیق این معیارها در قالب جدول می پردازیم:

دسته فعالیت	شرح فعالیت	میزان امتیاز (ماهانه یا در هر دوره)
الف) امور انضباطی	رعایت مقررات و نظم زندان	حداکثر 20 امتیاز
	همکاری در برقراری نظم و پیشگیری از تخلفات	حداکثر 20 امتیاز
	همکاری در کشف مواد ممنوعه	حداکثر 20 امتیاز
ب) فعالیت های مذهبی و قرآنی	شرکت مستمر در نماز جماعت و مراسم مذهبی	حداکثر 30 امتیاز
	شرکت در برنامه های قرآنی (تواشیح، تلاوت، حفظ، مفاهیم، احکام)	حداکثر 30 امتیاز (قبولی در آزمون هر دوره 30 امتیاز، حفظ هر جزء 100 امتیاز)
	کسب رتبه در جشنواره قرآنی (شهرستان، استان، کشور)	هر کدام 100 امتیاز
پ) فعالیت های فرهنگی، هنری و ورزشی	همکاری در فعالیت های فرهنگی و هنری	حداکثر 20 امتیاز
	شرکت در دوره های کتابخوانی و شعرخوانی	حداکثر 20 امتیاز
	شرکت در کلاس های فرهنگی، هنری و ورزشی	حداکثر 20 امتیاز
	کسب رتبه در جشنواره ها یا مسابقات (شهرستان، استان، کشور)	30 امتیاز
ت) فعالیت های علمی و تحصیلی	اشتغال به تحصیل در هر مقطع	10 امتیاز
	قبولی در هر مقطع تحصیلی	100 امتیاز
	شرکت در دوره های تربیت معلم/آموزشیاری/مربیگری	حداکثر 20 امتیاز (اخذ گواهی 40 امتیاز)
	تدریس در امور آموزشی، فرهنگی و ورزشی	30 امتیاز
	پذیرش و ادامه تحصیل در دانشگاه (با آزمون 100، بدون آزمون 50)	50-100 امتیاز
	فراگیری زبان های خارجی (به ازای قبولی در هر سطح)	50 امتیاز
ث) مهارت های فنی، حرفه ای و اجتماعی	شرکت در کلاس های فنی و حرفه ای	حداکثر 10 امتیاز (اخذ گواهی 50 امتیاز)
	اشتغال به کار در کارگاه ها یا امور خدماتی زندان	حداکثر 40 امتیاز
	شرکت در دوره مهارت های زندگی	حداکثر 50 امتیاز (اخذ گواهی هر مهارت 10، حداکثر 100 امتیاز)
	شرکت در جلسات مشاوره و روان درمانی	حداکثر 20 امتیاز
ج) ترک اعتیاد	حضور در برنامه ها و دوره های ترک اعتیاد	حداکثر 10 امتیاز (هر ماه، حداکثر 100 امتیاز)
	همکاری به عنوان آموزشدهنده همسانان	حداکثر 10 امتیاز (هر ماه، حداکثر 100 امتیاز)
	ترک کامل سیگار	100 امتیاز
	ترک کامل اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان	100 امتیاز
چ) همکاری در اجرای حکم	پرداخت جزای نقدی (به ازای هر یک درصد از کل مبلغ)	10 امتیاز
	اخذ رضایت شاکی	حداکثر 100 امتیاز
ح) دیگر اقدامات (تشخیص شورای طبقه بندی)	فعالیت های پیش بینی نشده در ماده	حداکثر 50 امتیاز

این سیستم امتیازدهی نشان می دهد که نظام قضایی به جای صرفاً مجازات، بر مشارکت فعال زندانی در فرایند اصلاح و بازپروری تأکید دارد. هر چه زندانی در این برنامه ها فعال تر باشد و امتیازات بیشتری کسب کند، شانس بیشتری برای استفاده از مرخصی خواهد داشت.

تبصره 2 ماده 194 آیین نامه، شرایط خاصی را برای برخی از زندانیان در نظر گرفته است که با کسب حداقل پنجاه امتیاز (به جای یکصد امتیاز عادی) می توانند از مرخصی بهره مند شوند. این افراد شامل موارد زیر هستند:

• محکومان مرد دارای شصت سال سن و بالاتر و زنان دارای بیش از پنجاه و پنج سال سن.
• زنان سرپرست خانوار (بر اساس گواهی مستند).
• مادران دارای فرزند کمتر از پانزده سال سن.
• زندانیان دارای بیماری های مسری خطرناک یا صعب العلاج.
• ایثارگران و ناتوانان.

این تبصره، رویکرد حمایتی قانون گذار نسبت به گروه های آسیب پذیرتر یا با شرایط خاص را نشان می دهد و به آن ها فرصت بیشتری برای بهره مندی از مرخصی می دهد.

انواع مرخصی و شرایط اختصاصی هر یک در سال 1404

مرخصی زندانیان، تنها به یک نوع محدود نمی شود، بلکه انواع گوناگونی دارد که هر کدام شرایط، مدت زمان و هدف خاص خود را دنبال می کنند. شناخت دقیق این انواع، برای خانواده ها و وکلای آن ها بسیار حیاتی است.

مرخصی های با مدت زمان ثابت

برخی از مرخصی ها با مدت زمان مشخصی اعطا می شوند که شامل موارد زیر است:

1. مرخصی عادی ماهانه:

   این مرخصی به محکومانی اعطا می شود که شرایط تعلیق اجرای مجازات را دارند. مدت آن 3 روز در ماه است و برای دریافت آن، نیاز به کسب امتیازات لازم و رعایت ضوابط زندان است. این نوع مرخصی، فرصتی منظم برای زندانیان فراهم می کند تا با خانواده خود در ارتباط باشند و از فضای زندان فاصله بگیرند.

2. مرخصی اضطراری (بیماری، فوت، ازدواج):

   در موارد خاص و اضطراری، مانند بیماری حاد یا فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر، و یا ازدواج فرزندان، زندانی می تواند به تشخیص دادستان حداکثر تا 5 روز از مرخصی استفاده کند. ماده 196 آیین نامه سازمان زندان ها نیز بر این نوع مرخصی تأکید دارد و تصریح می کند که تعدد هر یک از این وقایع، مانع از اعطای مجدد مرخصی نمی شود. این مرخصی بدون نیاز به کسب درجه اعتباری معین و صرفاً با تشخیص دادستان اعطا می شود که نشان از فوریت و جنبه انسانی آن دارد.

3. مرخصی برای محکومان بدون تعلیق اجرای مجازات:

   محکومانی که مشمول مقررات تعلیق اجرای مجازات نمی شوند، پس از تحمل حداقل یک سوم از میزان محکومیت خود، می توانند هر چهار ماه یک بار حداکثر 5 روز از مرخصی برخوردار شوند. این شرط (تحمل یک سوم مجازات)، یک حد نصاب قانونی است که بر اساس تبصره 4 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و ماده 195 آیین نامه اجرایی، تعیین شده است. این گروه از زندانیان نیز باید درجه اعتباری لازم را کسب کرده و با تشخیص دادستان مرخصی دریافت کنند.

مرخصی ویژه زندانیان دارای شاکی خصوصی (مرخصی ترمیمی – ماده 520 تبصره 3 و ماده 198 آیین نامه)

هدف اصلی از این نوع مرخصی، ایجاد فرصتی برای زندانی جهت جلب رضایت شاکی خصوصی یا پرداخت قسمتی از خسارات وارده است. این مرخصی، نقش مهمی در فرایند ترمیم روابط و کاهش بار مالی و روانی شاکی دارد و می تواند به حل و فصل مسالمت آمیز پرونده کمک کند.

بر اساس تبصره 3 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و ماده 198 آیین نامه، اگر دادستان یا قاضی اجرای احکام تشخیص دهد که اعطای مرخصی می تواند در جلب رضایت شاکی مؤثر باشد، زندانی می تواند علاوه بر مرخصی های عادی، یک نوبت دیگر و حداکثر به مدت 7 روز از مرخصی استفاده کند. اگر در این مدت، محکوم بتواند بخشی از خسارت شاکی را پرداخت کند یا رضایت او را جلب نماید، این مرخصی تنها برای یک بار دیگر و به مدت 7 روز قابل تمدید خواهد بود. این رویکرد، قانون گذار را به سمت عدالت ترمیمی سوق می دهد و به زندانیان امکان می دهد تا با جبران خسارت، گامی مثبت در جهت آزادی خود بردارند.

مرخصی زندانیان مالی (ماده 198 تبصره آیین نامه)

زندانیان مالی که صرفاً به دلیل عدم توانایی در پرداخت محکومٌ به (بدهی مالی) در حبس به سر می برند، تحت شرایط ویژه ای می توانند از مرخصی استفاده کنند. هدف از این مرخصی، تسهیل پرداخت دیون و فراهم کردن امکان تعامل زندانی با طلبکاران یا فراهم آوردن منابع مالی لازم است.

بر اساس تبصره ماده 198 آیین نامه سازمان زندان ها، قاضی اجرای احکام می تواند برای محکومان حقوقی که در اجرای ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی در حبس هستند، هر سه ماه یک بار، حداکثر به مدت 10 روز مرخصی اعطا کند. این مرخصی نیز با اخذ تأمین مناسب انجام می شود. نکته مهم این است که در صورت پرداخت قسمتی از محکومٌ به در مدت مرخصی، این مدت به تشخیص قاضی اجرا قابل تمدید است. این بند نشان دهنده انعطاف پذیری قانون برای حل مشکلات مالی زندانیان است و به آن ها فرصت می دهد تا با تلاش برای پرداخت بدهی هایشان، از حبس رهایی یابند.

مرخصی مناسبتی و عفوهای خاص (ماده 520 تبصره 5 و ماده 197 آیین نامه)

یکی دیگر از انواع مرخصی ها، مرخصی های مناسبتی هستند که به دستور رئیس قوه قضائیه و در مناسبت های خاص ملی و مذهبی اعطا می شوند. این مرخصی ها، معمولاً به منظور ایجاد امید و تقویت روحیه زندانیان و خانواده هایشان در ایام خاص، مانند اعیاد یا سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، صادر می شوند.

تبصره 5 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و ماده 197 آیین نامه اجرایی تصریح می کنند که رئیس قوه قضائیه می تواند حداکثر دو بار در سال، علاوه بر سقف های تعیین شده قانونی، به زندانیان واجد شرایط مرخصی اعطا کند. سازمان زندان ها نیز بر اساس اقتضاء، پیشنهادات لازم را برای اجرای این ماده به رئیس قوه قضائیه ارائه می کند. اطلاع رسانی در خصوص این مرخصی ها معمولاً از طریق رسانه های عمومی و بخشنامه های ابلاغی به زندان ها صورت می گیرد.

این گونه مرخصی ها، جدا از جنبه های قانونی، دارای ابعاد انسانی و اجتماعی عمیقی هستند. آن ها به زندانیان فرصت می دهند تا در کنار خانواده هایشان، در مناسبت های مهم شرکت کنند و این امر می تواند به تقویت پیوندهای عاطفی و تسهیل بازگشت آن ها به جامعه کمک شایانی کند.

مراحل درخواست، تامین و فرآیند اعطای مرخصی

فرایند درخواست و اعطای مرخصی به زندانیان، شامل مراحل و ارکان مختلفی است که شناخت آن ها برای موفقیت در پیگیری درخواست ها ضروری است. این مراحل نیازمند هماهنگی میان نهادهای زندان و مراجع قضایی است.

نقش ارکان مختلف

در فرایند اعطای مرخصی، چندین رکن اصلی نقش ایفا می کنند:

1. شورای طبقه بندی زندان: این شورا مسئولیت بررسی و تأیید واجد شرایط بودن زندانی برای دریافت مرخصی را بر عهده دارد. شورای طبقه بندی با ارزیابی رفتار زندانی، مشارکت او در برنامه های اصلاحی و تربیتی و امتیازات کسب شده، نظر خود را در مورد صلاحیت او برای مرخصی اعلام می کند. ماده 202 آیین نامه تأکید دارد که قاضی اجرا پس از اخذ نظر شورای طبقه بندی مبنی بر واجد شرایط بودن زندانی، مرخصی اعطا می کند.
2. قاضی اجرای احکام و دادستان: نقش دادستان و قاضی اجرای احکام در این فرایند بسیار حیاتی است. این مراجع قضایی، مسئول صدور دستور اعطای مرخصی و همچنین اخذ تأمین مناسب از زندانی یا خانواده او هستند. تشخیص دادستان در مواردی مانند مرخصی های اضطراری یا مرخصی های ترمیمی برای جلب رضایت شاکی، نقش تعیین کننده ای دارد.

انواع تأمین مناسب (ماده 217 ق.آ.د.ک)

تأمین مناسب شرطی اساسی برای اعطای مرخصی است که به منظور تضمین بازگشت زندانی در پایان دوره مرخصی اخذ می شود. ماده 217 قانون آیین دادرسی کیفری انواع تأمین کیفری را مشخص می کند که در اعطای مرخصی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. این تأمین ها شامل:

• وثیقه: می تواند به صورت وجه نقد، مال منقول یا غیرمنقول (مانند سند ملک) باشد. وثیقه، رایج ترین نوع تأمین است که مبلغ آن توسط قاضی تعیین می شود و در صورت عدم بازگشت زندانی از مرخصی، طبق قانون به نفع دولت ضبط خواهد شد.
• کفالت: در این روش، شخصی به عنوان کفیل، تعهد می کند که در صورت عدم بازگشت زندانی، مبلغی معین را به دادگاه پرداخت کند. این مبلغ نیز توسط قاضی تعیین می شود.

توضیح تفاوت و رویه های مربوط به تأمین این است که وثیقه به معنای گرو گذاشتن مالی مشخص است، در حالی که کفالت، تعهد مالی یک فرد برای حضور متهم/محکوم است. قاضی اجرای احکام با رعایت مقررات صدور قرارهای تأمین (مواد 217 به بعد قانون آیین دادرسی کیفری) میزان و نوع تأمین را تعیین می کند. نکته مهم این است که طبق رویه قضایی، به محض شروع به اجرای حبس، قرار تأمین اولیه (مثلاً برای آزادی قبل از صدور حکم) ملغی می شود و برای مرخصی، باید تأمین جدیدی اخذ گردد.

نحوه تنظیم و ارائه درخواست مرخصی

برای درخواست مرخصی، محکوم یا خانواده او باید با تنظیم یک درخواست کتبی، آن را به شورای طبقه بندی زندان یا قاضی اجرای احکام ارائه دهند. در نگارش درخواست، باید به نکات زیر توجه کرد:

• واضح و مستدل بودن درخواست: باید به وضوح نوع مرخصی مورد تقاضا (عادی، اضطراری، ترمیمی، مالی و …) و دلایل آن (مانند بیماری، فوت، نیاز به جلب رضایت شاکی) ذکر شود.
• اشاره به ماده قانونی مربوطه: برای افزایش اعتبار درخواست، ارجاع به ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری یا مواد مربوطه از آیین نامه اجرایی توصیه می شود.
• مدارک لازم: در صورتی که مرخصی به دلایل خاصی مانند بیماری یا فوت درخواست می شود، ارائه مدارک مستدل (گواهی پزشک، گواهی فوت، سند ازدواج فرزند و …) ضروری است.

پس از بررسی درخواست و تأیید شورای طبقه بندی، پرونده به قاضی اجرای احکام ارجاع می شود و ایشان با در نظر گرفتن شرایط، تأمین لازم را تعیین کرده و دستور اعطای مرخصی را صادر می کنند. این مراحل، نیازمند صبر و پیگیری دقیق از سوی خانواده و وکیل است.

مرخصی تحت مراقبت

در برخی موارد که زندانی توانایی فراهم کردن تأمین مناسب (مانند وثیقه یا کفالت) را ندارد، قانون راهکار دیگری برای بهره مندی از مرخصی پیش بینی کرده است. بر اساس تبصره 1 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و ماده 196 آیین نامه، زندانی می تواند تحت مراقبت مأموران، از مرخصی استفاده کند.

این نوع مرخصی معمولاً با مدت زمان کوتاه تر و محدودیت های بیشتری همراه است؛ به عنوان مثال، یک روز در ماه و به مدت ده ساعت. هدف از این نوع مرخصی، فراهم آوردن فرصتی محدود برای زندانیان فاقد توانایی مالی برای تهیه تأمین، جهت دیدار با خانواده یا رسیدگی به امور ضروری است که بدون نیاز به وثیقه یا کفالت صورت می گیرد، اما با نظارت کامل مأموران همراه است.

رعایت دقیق قوانین و مراحل اعطای مرخصی نه تنها به حفظ حقوق زندانیان کمک می کند، بلکه به فرایند بازپروری و بازگشت موفق آن ها به جامعه نیز یاری می رساند و از بروز مشکلات حقوقی و انضباطی پیشگیری می کند.

موانع و محدودیت ها: چه کسانی مرخصی نمی گیرند؟

با وجود اینکه قانون گذار برای زندانیان شرایطی را جهت بهره مندی از مرخصی فراهم کرده است، اما برای برخی جرایم و افراد خاص، محدودیت ها و موانعی وجود دارد که آن ها را از این حق محروم می کند. این محدودیت ها بر اساس ماهیت جرم، سوابق کیفری فرد و شهرت به شرارت تعیین شده اند تا امنیت جامعه و نظم زندان حفظ شود.

بر اساس تبصره 6 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و دستورالعمل های مربوطه، موارد زیر از شمول مقررات مرخصی خارج هستند یا با محدودیت های جدی مواجه اند:

• جرایم خاص و سازمان یافته:
  • سرقت مسلحانه و کیف زنی.
  • آدم ربایی و تجاوز به عنف.
  • جاسوسی و اقدام علیه امنیت کشور.
  • جرایم باندی و سازمان یافته.
  • دایر کردن مراکز فساد و فحشا و اسیدپاشی.
  • اخلال در نظام اقتصادی کشور.
  • ورود، تولید، توزیع و فروش مشروبات الکلی.
  • قاچاق مسلحانه و یا عمده مواد مخدر و روان گردان ها.

  این جرایم به دلیل ماهیت خطرناک و آسیب زایی گسترده برای جامعه، با محدودیت های شدیدتری در اعطای مرخصی مواجه هستند.

• محکومیت های مکرر به همان جرم: افرادی که دارای سه فقره سابقه محکومیت به ارتکاب همان جرم هستند، معمولاً از مرخصی محروم می شوند. این قاعده به منظور جلوگیری از تکرار جرم و اصلاح رفتار افراد سابقه دار وضع شده است.
• افراد دارای شهرت به شرارت: زندانیانی که به شرارت و رفتارهای پرخطر مشهور هستند و حضورشان در جامعه می تواند تهدیدی برای امنیت عمومی باشد، مرخصی به آن ها اعطا نمی شود.
• محکومان به قصاص و اعدام: به دلیل ماهیت حکم و حساسیت پرونده های مربوط به قصاص و اعدام، این دسته از محکومان از دریافت مرخصی محروم هستند.
• موارد حبس دائم شرعی: برخی موارد وجود دارند که شخص باید به موجب مقررات شرعی به طور دائم در زندان باشد. این موارد نیز از شمول مقررات مرخصی خارج هستند.

این محدودیت ها نشان دهنده تعادل میان اهداف اصلاح و بازپروری و حفظ امنیت عمومی است. قانون گذار تلاش کرده است تا با اعمال این موانع، از هرگونه سوءاستفاده احتمالی از مرخصی جلوگیری کند و اطمینان حاصل شود که اعطای مرخصی به نفع جامعه و خود زندانی است.

عواقب غیبت و عدم بازگشت از مرخصی

مرخصی زندانیان، فرصتی برای تجدید دیدار با خانواده و رسیدگی به امور شخصی است، اما با تعهد بازگشت به موقع همراه است. عدم رعایت این تعهد و غیبت از زندان پس از پایان مرخصی، عواقب حقوقی و کیفری جدی به دنبال دارد که می تواند وضعیت محکوم را به مراتب پیچیده تر کند.

در صورتی که زندانی پس از اتمام مدت مرخصی، به موقع به زندان بازنگردد، مراحل قانونی زیر اعمال خواهد شد:

1. ضبط تأمین (وثیقه، وجه الکفاله): مهم ترین و فوری ترین پیامد عدم بازگشت، ضبط تأمین سپرده شده است. بر اساس ماده 206 آیین نامه سازمان زندان ها و همچنین مقررات مربوط به ضبط تأمین در قانون آیین دادرسی کیفری (مانند ماده 230)، رئیس مؤسسه کیفری مراتب را به مقام صادرکننده مرخصی گزارش می دهد و فرایند ضبط وثیقه یا وجه الکفاله آغاز می شود. در صورت ضبط، مبلغ تأمین به نفع دولت واریز می شود و می تواند برای پرداخت محکومٌ به (مالی یا ضرر و زیان ناشی از جرم) استفاده شود.
2. اعلام جرم غیبت و پیگرد قضایی: عدم بازگشت به موقع، خود یک جرم محسوب می شود. رئیس مؤسسه کیفری همزمان با گزارش ضبط تأمین، نسبت به اعلام جرم به دادستان یا رئیس حوزه قضایی اقدام می کند. این امر منجر به تشکیل پرونده کیفری جدید برای زندانی و صدور دستور دستگیری و عودت او به زندان خواهد شد.
3. محرومیت از مرخصی های بعدی: غیبت از مرخصی، منجر به محرومیت از مرخصی های آتی می شود. بر اساس ماده 207 آیین نامه، غیبت در نوبت اول موجب سه ماه، در نوبت دوم شش ماه و در نوبت سوم یک سال محرومیت از مرخصی خواهد شد. مگر اینکه شورای طبقه بندی تنبه وی را احراز و دادستان نیز با اعطای مرخصی موافقت کند. این محرومیت، فرصت های آینده زندانی برای ارتباط با خانواده و جامعه را به شدت کاهش می دهد.
4. ارتکاب جرم عمدی در ایام مرخصی و تبعات آن: اگر زندانی در ایام مرخصی مرتکب جرم عمدی دیگری (به استثنای جرایم تعزیری درجه هفت و هشت) شود، عواقب بسیار سنگین تری در انتظار او خواهد بود. ماده 208 آیین نامه مقرر می دارد که این عمل، موجب شش ماه محرومیت از مرخصی در نوبت اول، یک سال در نوبت دوم و دو سال در نوبت سوم است. علاوه بر این، وی بابت جرم جدید نیز مورد پیگرد قانونی قرار خواهد گرفت.
5. احتساب یا عدم احتساب ایام غیبت در مدت محکومیت: بر اساس ماده 205 آیین نامه، روزهای غیبت زندانی داخل در مدت محکومیت او محاسبه نخواهد شد. به این معنی که مدت حبس او به اندازه روزهای غیبت افزایش می یابد. با این حال، در صورتی که برای اتهام غیبت از مرخصی، قرار منع تعقیب یا حکم برائت صادر شود، ایام غیبت جزء مدت محکومیت محاسبه خواهد شد.

این عواقب جدی، تأکید می کند که استفاده از مرخصی، مسئولیت بزرگی را متوجه زندانی و خانواده او می کند و هرگونه عدم پایبندی به تعهدات، می تواند تبعات سنگینی برای آن ها به همراه داشته باشد. از این رو، رعایت دقیق زمان بندی و شرایط بازگشت از مرخصی، از اهمیت بالایی برخوردار است.

نکات تکمیلی و اطلاعات مهم

در کنار مبانی اصلی و انواع مرخصی زندانیان، نکاتی تکمیلی وجود دارند که درک آن ها می تواند به شفافیت بیشتر موضوع و راهنمایی بهتر خانواده ها و وکلا کمک کند. این نکات به جنبه های مختلف اعطای مرخصی و مدیریت آن می پردازند.

آیا متهمان بازداشت شده نیز می توانند مرخصی بگیرند؟

یکی از سوالات رایج، امکان مرخصی برای افرادی است که هنوز حکم قطعی دریافت نکرده و صرفاً در بازداشت موقت به سر می برند. بر اساس تبصره 2 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری، اعزام متهمان بازداشت شده به مرخصی تنها به مدت و به شرح مقرر در تبصره 1 همین ماده و با نظر مرجع صدور قرار جایز است. این بدان معناست که متهمان نیز می توانند در صورت عجز از فراهم نمودن تأمین و تحت مراقبت مأموران، یک روز در ماه و به مدت ده ساعت از مرخصی استفاده کنند. این امر نشان دهنده توجه قانون گذار به حقوق متهمان حتی پیش از صدور حکم نهایی است، هرچند با محدودیت های بیشتری همراه است.

تاثیر فاصله محل سکونت زندانی تا محل تحمل کیفر در اعطای مرخصی

ماده 199 آیین نامه سازمان زندان ها تصریح می کند که در اعطای مرخصی، فاصله محل سکونت زندانی تا محل تحمل کیفر وی به تناسب راه، مورد لحاظ قرار می گیرد. این بند به این معناست که در تصمیم گیری برای اعطای مرخصی و تعیین مدت آن، دشواری های سفر و بعد مسافت برای زندانی و خانواده اش در نظر گرفته می شود. این رویکرد منطقی، با هدف تسهیل فرایند مرخصی و کاهش مشکلات لجستیکی برای خانواده ها اتخاذ شده است.

امکان ذخیره مرخصی های استفاده نشده و استفاده از مرخصی پایان حبس

ماده 200 آیین نامه، امکان ذخیره مرخصی های استفاده نشده را فراهم آورده است. بر این اساس، چنانچه زندانی در طول دوره محکومیت خود و با وجود دارا بودن شرایط لازم، از مرخصی های موضوع مواد 194 و 195 آیین نامه بهره مند نشده باشد، این مرخصی ها ذخیره می شوند و در طول دوران محکومیت قابل استفاده هستند. این امتیاز، به زندانی فرصت می دهد تا در زمان مناسب تر، از مجموع مرخصی های خود استفاده کند.

نکته مهم تر، امکان استفاده از مرخصی پایان حبس است. اگر با احتساب مرخصی های ذخیره و مدت باقیمانده از حبس، محکومیت خاتمه یافته تلقی شود، زندانی می تواند با لحاظ درجه اعتباری مکتسبه و در صورتی که به علت قانونی دیگری بازداشت نباشد، بدون تودیع تأمین از مرخصی پایان حبس استفاده کند. این تسهیلات، به خصوص برای زندانیانی که به پایان محکومیت خود نزدیک می شوند، بسیار ارزشمند است و به آن ها کمک می کند تا با آمادگی بیشتری به جامعه بازگردند.

تعیین تکالیف و نظارت بر زندانی در ایام مرخصی

دادستان و قاضی اجرای احکام، این اختیار را دارند که خود یا به پیشنهاد شورای طبقه بندی، برای زندانیانی که به مرخصی اعزام می شوند، تکالیفی مقرر دارند. این تکالیف می توانند شامل معرفی نوبه ای به مراجع انتظامی یا عدم حضور در برخی از اماکن خاص باشد (ماده 203 آیین نامه). هدف از این تدابیر، نظارت بر رفتار زندانی در طول مرخصی و اطمینان از عدم ارتکاب جرم یا تخلف در این دوره است، که در نهایت به حفظ نظم عمومی و اعتبار سیستم مرخصی کمک می کند.

مجموع حداکثر مرخصی ها در هر فصل

ماده 209 آیین نامه به منظور ایجاد یک چهارچوب مشخص، تعیین کرده است که مرخصی های پیش بینی شده در این فصل، مانع یکدیگر نیستند، اما در هر حال جمع مرخصی های زندانی در هر فصل، بیش از یک ماه نخواهد بود. این محدودیت، به مدیریت بهتر مرخصی ها و جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی کمک می کند و اطمینان می دهد که زندانی با وجود برخورداری از انواع مختلف مرخصی، همچنان در چارچوب مشخصی قرار دارد. همچنین، در این ماده تأکید شده که اعطای مرخصی به زندانیان شاغل در مراکز حرفه آموزی و اشتغال، نباید با توافقنامه مؤسسه با بخش خصوصی، در تعارض باشد.

تدابیر ویژه در مواقع بحرانی

در شرایط خاص و بحرانی، مانند زمانی که تعداد زندانیان یک مؤسسه به حد غیرقابل قبول (بیش از دو برابر ظرفیت اسمی) برسد یا در مواقع بروز حوادث غیرمترقبه و شیوع بیماری های خطرناک مسری، قانون تدابیر ویژه ای را پیش بینی کرده است. ماده 201 آیین نامه مقرر می دارد که در چنین مواردی، مراتب جهت اتخاذ تدابیر مقتضی تا رفع حالت ضرورت از سوی رئیس سازمان زندان ها به رئیس قوه قضائیه اعلام می شود. این تدابیر می تواند شامل اعطای مرخصی های فوق العاده برای کاهش جمعیت زندان و جلوگیری از گسترش بحران باشد، که نمونه آن را در دوران شیوع بیماری های واگیر مشاهده کرده ایم. این بند نشان دهنده انعطاف پذیری سیستم قضایی در مواجهه با چالش های غیرمنتظره است.

آخرین بخشنامه ها و تغییرات احتمالی برای سال 1404

با توجه به پویایی قوانین و مقررات، همواره امکان تغییر و ابلاغ بخشنامه های جدید وجود دارد. خصوصاً در ابتدای هر سال، ممکن است بخشنامه هایی برای به روزرسانی یا تفسیر قوانین موجود صادر شود. بنابراین، توصیه می شود که خانواده ها و وکلای محترم، همواره آخرین بخشنامه ها و دستورالعمل های صادره از سوی قوه قضائیه و سازمان زندان ها را پیگیری کنند تا از جدیدترین تغییرات در قانون جدید مرخصی زندانیان برای سال 1404 مطلع باشند. این امر به ویژه در مواردی که مربوط به مرخصی های مناسبتی یا طرح های کاهش جمعیت کیفری است، اهمیت دوچندانی پیدا می کند.

نتیجه گیری

مرخصی زندانیان، بیش از یک امتیاز حقوقی، یک فرصت انسانی برای حفظ پیوندهای خانوادگی، تسهیل بازپروری و آمادگی برای بازگشت به جامعه است. با تصویب قانون جدید مرخصی زندانیان در سال 1404، به ویژه بر اساس ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و آیین نامه های اجرایی جدید سازمان زندان ها، چهارچوب های دقیق تر و شفاف تری برای اعطای این حق فراهم شده است. این تغییرات، شامل یک سیستم امتیازدهی جامع برای مشارکت در فعالیت های اصلاحی و تربیتی، انواع مختلف مرخصی با شرایط اختصاصی، و همچنین تدابیر حمایتی برای گروه های خاص زندانیان است.

آگاهی از این قوانین و جزئیات اجرایی، برای خانواده ها، دوستان زندانیان و وکلای دادگستری، حیاتی است. درک شرایط دریافت مرخصی، نحوه کسب امتیازات، مراحل درخواست و همچنین تبعات عدم بازگشت به موقع، می تواند تفاوت چشمگیری در سرنوشت زندانیان و روند پرونده های آن ها ایجاد کند. پیچیدگی های حقوقی و تغییرات مداوم در مقررات، ضرورت مشاوره تخصصی با وکلای مجرب را در هر مورد خاص دوچندان می سازد تا بتوان با دانش و اطمینان خاطر بیشتری در مسیر پیگیری حقوق زندانیان گام برداشت و به آن ها در بازگشتی موفق و پایدار به جامعه کمک کرد.

برای دریافت راهنمایی های عملی و بررسی دقیق شرایط پرونده شما، اکیداً توصیه می شود با وکلای متخصص در زمینه حقوق کیفری و زندان ها مشورت نمایید. آن ها می توانند با ارائه اطلاعات به روز و متناسب با شرایط خاص شما، بهترین مسیر را برای پیگیری مرخصی عزیزانتان نشان دهند.

جهت مشاوره حقوقی تخصصی با وکلای مجرب و آگاه به جدیدترین قوانین مرخصی زندانیان، با ما در تماس باشید.