درخواست مهر و موم ترکه

پس از فوت یک عزیز، نگرانی های بسیاری برای بازماندگان پدید می آید؛ از جمله حفظ و نگهداری اموالی که از او به جای مانده است. در چنین شرایطی، درخواست مهر و موم ترکه یک اقدام حقوقی حیاتی است که به منظور حراست از این اموال و جلوگیری از هرگونه تصرف غیرمجاز یا تضییع آن ها صورت می گیرد. این راهنمای جامع برای کمک به تمامی ذی نفعان در درک کامل این فرآیند، از شرایط و مدارک لازم گرفته تا مراحل اجرا و رفع مهر و موم، تدوین شده است.

مفهوم ترکه چیست؟

درک صحیح از مفهوم ترکه یا ماترک پیش از ورود به بحث مهر و موم، از اهمیت بالایی برخوردار است. در عرف عام، ترکه به معنای صرفاً اموال مثبتی است که از فرد متوفی به جای می ماند. با این حال، در ادبیات حقوقی، ترکه تعریفی جامع تر دارد و شامل تمام دارایی های متوفی در زمان فوت می شود که هم جنبه های مثبت و هم جنبه های منفی را در بر می گیرد.

دارایی های مثبت متوفی شامل کلیه اموال منقول و غیرمنقول، حقوق مالی، مطالبات و هر آنچه دارای ارزش اقتصادی است، می شود. در مقابل، دارایی های منفی متوفی به دیون و بدهی های او اطلاق می گردد. بنابراین، ترکه نه تنها اموال باقی مانده را شامل می شود، بلکه تعهدات و بدهی های متوفی را نیز در بر می گیرد که باید پیش از تقسیم میان وراث، تسویه شوند. این تعریف گسترده، زمینه را برای اقدامات حفاظتی مانند مهر و موم ترکه فراهم می آورد تا از تضییع هر یک از این اجزا جلوگیری شود.

مهر و موم ترکه چیست و هدف اصلی آن کدام است؟

مهر و موم ترکه، یک اقدام حقوقی حفاظتی، غیرترافعی و فوری است که بلافاصله پس از فوت متوفی و پیش از هرگونه تصرف در اموال او، به دستور مراجع قضایی صورت می گیرد. این عمل به معنای پلمپ کردن و بستن اموال و دارایی های متوفی است تا از دست اندازی های احتمالی، تصرفات غیرمجاز یا حیف و میل آن ها جلوگیری شود. ماهیت غیرترافعی آن به این معناست که هدف از این درخواست، حل و فصل یک نزاع قضایی نیست، بلکه صرفاً ایجاد حریم امن برای اموال است تا حقوق تمامی ذی نفعان حفظ شود.

دلایل و اهداف اصلی این اقدام حیاتی به شرح زیر است:

• جلوگیری از تصرفات غیرمجاز، تضییع و حیف و میل اموال: مهم ترین هدف مهر و موم ترکه، ممانعت از هرگونه جابجایی، مخفی کردن یا استفاده غیرقانونی از اموال متوفی است. این اقدام مانع از آن می شود که برخی افراد با سوءاستفاده از وضعیت فقدان متوفی و پیش از مشخص شدن سهم الارث هر کس، دست به تصرف در ترکه بزنند.
• حفظ شفافیت و ایجاد اطمینان خاطر برای ذی نفعان: با مهر و موم شدن اموال، شفافیت کاملی در مورد موجودی ترکه تا زمان تعیین تکلیف نهایی ایجاد می شود. این امر به وراث، طلبکاران و سایر ذی نفعان اطمینان می دهد که دارایی ها در سلامت کامل نگهداری می شوند و هیچ اقدامی پنهانی صورت نخواهد گرفت.
• تثبیت وضعیت ترکه تا انجام اقدامات بعدی: مهر و موم ترکه، وضعیت اموال را در یک نقطه زمانی خاص تثبیت می کند. این تثبیت، گام اولیه و ضروری برای اقدامات بعدی مانند تحریر ترکه (صورت برداری و ارزیابی دقیق اموال و دیون) و تقسیم ترکه (تقسیم نهایی سهم الارث میان وراث) است.

مستند قانونی مهر و موم ترکه، ماده ۱۶۲ قانون امور حسبی است که به صراحت بیان می دارد: مهر و موم ترکه عبارت است از اقداماتی که برای حفظ ترکه متوفی به عمل می آید. این ماده، اساس قانونی این عمل حفاظتی را تشکیل می دهد.

مهر و موم ترکه نه یک دعوای قضایی، بلکه یک اقدام حفاظتی و فوری است که با هدف صیانت از اموال متوفی و حفظ حقوق تمامی ذی نفعان صورت می گیرد و شفافیت را در فرآیند رسیدگی به امور ترکه تضمین می کند.

چه کسانی حق درخواست مهر و موم ترکه را دارند؟

حق درخواست مهر و موم ترکه، برای حفظ حقوق تمامی اشخاصی که به نحوی از انحا در ترکه متوفی ذی نفع هستند، به رسمیت شناخته شده است. این افراد می توانند با مراجعه به مرجع صالح قضایی، تقاضای مهر و موم اموال متوفی را مطرح کنند. بر اساس قانون امور حسبی، اشخاص زیر از جمله ذی نفعان اصلی هستند که حق این درخواست را دارند:

1. ورثه متوفی: تمامی ورثه، اعم از وراث طبقات مختلف، یا نمایندگان قانونی آن ها مانند وکیل، ولی قهری (پدر و جد پدری) و قیم (برای صغار و محجورین)، حق دارند درخواست مهر و موم ترکه را مطرح کنند. این حق به جهت حفظ سهم الارث و جلوگیری از تضییع آن تا زمان تقسیم نهایی است.
2. موصی له: موصی له شخصی است که متوفی به نفع او وصیتی کرده است. در صورتی که وصیت به جزء مشاع از اموال باشد (یعنی وصیت به یک سهم کلی از ترکه، مثلاً یک سوم یا یک چهارم اموال، نه مال معین)، موصی له حق درخواست مهر و موم ترکه را دارد. اما اگر وصیت بر مال معین باشد (مثلاً یک دستگاه خودرو یا یک قطعه زمین مشخص)، نیازی به مهر و موم کل ترکه از سوی موصی له نیست و او صرفاً بر همان مال معین حق دارد.
3. طلبکاران متوفی: اشخاصی که از متوفی طلب دارند و نگران از بین رفتن اموال و عدم وصول طلب خود هستند، می توانند درخواست مهر و موم ترکه را مطرح کنند. برای این کار، چند شرط لازم است:
   • مستند بودن طلب: طلب باید مستند به سند رسمی (مانند چک، سفته، سند رهنی) یا حکم قطعی دادگاه باشد. یعنی طلب باید محرز و اثبات شده باشد.
   • عدم وجود وثیقه یا تأمین کافی: در صورتی که طلبکار در مقابل طلب خود، وثیقه کافی (مانند رهن مال) یا تأمین خواسته (مانند توقیف اموالی به میزان طلب) داشته باشد، حق درخواست مهر و موم کل ترکه را نخواهد داشت، مگر اینکه وثیقه یا تأمین ناکافی باشد.
   • درخواست به میزان طلب: طلبکار تنها به میزان طلب خود حق درخواست مهر و موم را دارد و نه بیشتر.
4. وصی متوفی: فردی که از سوی متوفی به عنوان وصی (مسئول اداره یا اجرای وصیت) تعیین شده است، می تواند برای حفظ اموالی که مسئولیت اداره یا اجرای وصیت نسبت به آن ها را دارد، درخواست مهر و موم ترکه را بنماید.

علاوه بر موارد فوق، قانونگذار در ماده ۱۶۸ قانون امور حسبی، مواردی را پیش بینی کرده است که دادگاه صلح می تواند حتی بدون درخواست هیچ یک از ذی نفعان و به صورت خودکار (علی الرأس)، نسبت به مهر و موم ترکه اقدام کند. این موارد عمدتاً زمانی رخ می دهند که نیاز به حفاظت فوری از ترکه وجود دارد و کسی مسئولیت آن را بر عهده نگرفته است، از جمله:

• فوت در محل های عمومی مانند خانه استیجاری، هتل، بیمارستان یا پانسیون و عدم حضور فردی برای حفاظت از اموال.
• وجود اموال عمومی، دولتی یا امانت هایی از اشخاص دیگر در نزد متوفی که نیاز به حفاظت دارند.

مرجع صالح قضایی برای رسیدگی به درخواست مهر و موم ترکه

شناخت مرجع صالح قضایی برای درخواست مهر و موم ترکه، گام اساسی در آغاز این فرآیند است. صلاحیت مراجع قضایی در دو بعد ذاتی و محلی مورد بررسی قرار می گیرد:

صلاحیت ذاتی: دادگاه صلح

بر اساس بند ۶ ماده ۱۲ قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۴۰۲، صلاحیت ذاتی برای رسیدگی به امور حسبی از جمله مهر و موم ترکه، رفع آن و تحریر ترکه، بر عهده دادگاه صلح است. دادگاه های صلح که جایگزین شوراهای حل اختلاف در این امور شده اند، به دلیل ماهیت امور حسبی که عمدتاً غیرترافعی و حفاظتی هستند، مسئولیت رسیدگی به این دست از درخواست ها را بر عهده دارند.

صلاحیت محلی: تعیین دادگاه منطقه ای

برای تعیین اینکه کدام دادگاه صلح در کدام منطقه جغرافیایی صلاحیت رسیدگی دارد، به قواعد صلاحیت محلی توجه می شود که معمولاً بر اساس آخرین محل زندگی متوفی یا محل وقوع اموال تعیین می گردد:

1. آخرین اقامتگاه متوفی در ایران: در درجه اول، دادگاه صلحی که در حوزه قضایی آخرین اقامتگاه متوفی در ایران قرار دارد، صالح به رسیدگی است. اقامتگاه به محلی گفته می شود که شخص عمداً و برای سکونت دائم در آنجا ساکن است.
2. آخرین محل سکنای متوفی در ایران: اگر متوفی در ایران اقامتگاه مشخصی نداشته باشد، دادگاه صلحی که در حوزه آخرین محل سکونت او در ایران قرار داشته، صالح خواهد بود. سکونت ممکن است جنبه موقت یا غیردائمی داشته باشد.
3. محل وقوع ترکه: در صورتی که متوفی در ایران نه اقامتگاه و نه محل سکونت داشته باشد (مثلاً مقیم خارج از کشور بوده و در ایران فوت کرده)، دادگاه محل وقوع ترکه صالح به رسیدگی خواهد بود. این یعنی دادگاهی که اموال متوفی در حوزه آن قرار دارد.
4. در صورت تعدد محل ترکه: اگر ترکه (اموال) در حوزه های قضایی مختلفی قرار داشته باشد:
   • اگر در بین اموال، مال غیرمنقول وجود داشته باشد، دادگاهی که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع شده، صلاحیت دارد.
   • اگر اموال غیرمنقول در حوزه های مختلف قرار داشته باشند یا اساساً مال غیرمنقولی وجود نداشته باشد، دادگاه صلحی که ابتدا به درخواست مهر و موم ترکه رسیدگی کرده یا اولین اقدام قضایی را در مورد ترکه انجام داده است، صالح خواهد بود.

این تقسیم بندی دقیق صلاحیت ها، به منظور تسهیل دسترسی ذی نفعان به عدالت و جلوگیری از سردرگمی در انتخاب مرجع قضایی مناسب طراحی شده است.

راهنمای گام به گام: مراحل درخواست و اجرای مهر و موم ترکه

فرآیند درخواست و اجرای مهر و موم ترکه، شامل چند گام اصلی و مشخص است که پیگیری صحیح آن ها، به حفظ حقوق ذی نفعان کمک شایانی می کند. این مراحل به ترتیب زیر انجام می شوند:

گام 1: جمع آوری و آماده سازی مدارک لازم

پیش از هر اقدامی، متقاضی باید مدارک مورد نیاز را جمع آوری و آماده کند. این مدارک برای احراز هویت متوفی، اثبات رابطه درخواست کننده با متوفی و شناسایی اولیه اموال ضروری هستند:

• اصل و کپی گواهی فوت متوفی: این مدرک اصلی ترین سند برای اثبات فوت شخص است.
• اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی متوفی: برای احراز هویت کامل متوفی.
• اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی درخواست کننده: برای احراز هویت متقاضی مهر و موم.
• مدارک اثبات ذی نفعی:
  • برای ورثه: استشهادیه محلی یا مدارک مثبت وراثت. در صورت وجود، گواهی انحصار وراثت (هرچند عدم وجود آن مانع درخواست مهر و موم نیست، اما وجودش فرآیند را تسهیل می کند).
  • برای موصی له: وصیت نامه رسمی یا عادی که وصیت به جزء مشاع را اثبات کند.
  • برای طلبکار: سند رسمی طلب (مانند چک، سفته، قرارداد رسمی) یا حکم قطعی دادگاه مبنی بر طلب.
  • برای وصی: وصیت نامه رسمی که تعیین وصایت را نشان دهد.
  • در صورت داشتن وکیل: وکالت نامه رسمی.
• لیست و مشخصات تقریبی اموال: ارائه یک فهرست اجمالی از اموال (منقول و غیرمنقول) و محل نگهداری آن ها، به دادگاه در اجرای دقیق قرار کمک می کند.
• در صورت وجود، اسناد مالکیت اموال: ارائه کپی اسناد مالکیت برای اموال غیرمنقول (مانند سند خانه یا زمین) و مدارک مربوط به اموال منقول با ارزش (مانند سند خودرو)، می تواند به روند رسیدگی سرعت بخشد.

گام 2: تنظیم و ثبت دادخواست

پس از جمع آوری مدارک، نوبت به تنظیم و ثبت دادخواست می رسد:

1. مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: درخواست کننده باید با در دست داشتن مدارک به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کند.
2. نحوه پر کردن فرم دادخواست: در این دفاتر، فرم مخصوص دادخواست مهر و موم ترکه تکمیل می شود. لازم است خواسته به روشنی درخواست مهر و موم ترکه قید شود. تأکید می شود که این دادخواست جنبه ترافعی ندارد و صرفاً یک درخواست حفاظتی است.
3. پرداخت هزینه های مربوطه: هزینه های دادرسی و ثبت دادخواست باید در همین مرحله پرداخت شود.

گام 3: صدور قرار مهر و موم ترکه توسط دادگاه

پس از ثبت دادخواست، مراحل قضایی به شرح زیر دنبال می شود:

1. بررسی مدارک و احراز صلاحیت متقاضی: قاضی دادگاه صلح، مدارک ارائه شده را بررسی کرده و اطمینان حاصل می کند که درخواست کننده از اشخاص ذی حق برای درخواست مهر و موم است و صلاحیت محلی دادگاه نیز احراز می شود.
2. صدور قرار مهر و موم: در صورت تأیید، قاضی قرار مهر و موم ترکه را صادر می کند. این قرار یک حکم قطعی نیست، بلکه دستوری است برای انجام یک اقدام حفاظتی.

گام 4: تعیین وقت و ابلاغ به ذی نفعان

پس از صدور قرار، مراحل اجرایی آغاز می شود:

1. تعیین وقت فوری برای اجرای قرار: دادگاه معمولاً یک وقت فوری (غالباً در حد ۳ تا ۴ روز) برای اجرای قرار مهر و موم در محل تعیین می کند. ماهیت فوری این اقدام به دلیل حساسیت و لزوم حفظ اموال است.
2. نحوه ابلاغ: وقت تعیین شده به کلیه ذی نفعانی که حضورشان لازم است (ورثه، وصی، موصی له، طلبکاران) ابلاغ می شود. در موارد بسیار فوری، ممکن است ابلاغ از طریق تلفن یا به صورت غیررسمی نیز انجام شود تا تشریفات، مانع سرعت عمل در حفظ ترکه نشود.

گام 5: اجرای قرار مهر و موم در محل (حضور عضو مجری و صورت برداری)

این گام، اوج فرآیند مهر و موم است که با حضور در محل وقوع ترکه انجام می شود:

1. حضور عضو مجری قرار: در وقت مقرر، عضو مجری قرار (که معمولاً مدیر دفتر دادگاه صلح یا نماینده قضایی تعیین شده است) در محل حاضر می شود. در صورت لزوم و بنا به تشخیص قاضی، ممکن است یک کارشناس نیز برای ارزیابی دقیق تر اموال همراه او باشد.
2. صورت برداری دقیق از اموال منقول: عضو مجری، یک لیست دقیق و جزئی از کلیه اموال منقول (مانند پول نقد، طلا، جواهرات، لوازم منزل به جز ضروریات زندگی) تهیه می کند. این اموال سپس در محل امنی (مثلاً یک اتاق یا گنجه) نگهداری و پلمپ می شوند.
3. مهر و موم فیزیکی اموال منقول: پس از صورت برداری، اموال منقول با قفل و پلمپ رسمی دادگاه مهر و موم می شوند تا دسترسی به آن ها ممکن نباشد.
4. صورت برداری از اموال غیرمنقول: اموال غیرمنقول (مانند خانه، زمین) قابلیت مهر و موم فیزیکی ندارند. لذا، صرفاً مشخصات کامل آن ها (آدرس، پلاک ثبتی، توضیحات ملک) در صورت مجلس درج می شود.
5. تهیه صورت مجلس مهر و موم ترکه: یکی از مهم ترین اقدامات در این مرحله، تنظیم دقیق و کامل صورت مجلس مهر و موم است. این صورت مجلس سندی رسمی است که تمام جزئیات مربوط به فرآیند مهر و موم را ثبت می کند. از جمله مفاد این صورت مجلس می توان به تاریخ و ساعت اقدام، مشخصات مأمور، دلیل مهر و موم، مشخصات درخواست کننده، اظهارات حاضرین، محل دقیق مهر و موم، توصیف اموال غیرقابل مهر و موم، تعیین نگهبان (در صورت نیاز) و … اشاره کرد.
6. اخذ تعهد کتبی: از ساکنین و متصرفین اموال (مانلاً اعضای خانواده متوفی) تعهد کتبی گرفته می شود که از جابجایی، مخفی کردن یا هرگونه تصرف در اموال مهر و موم شده یا صورت برداری شده، خودداری کنند.

اموال قابل مهر و موم و اموال غیرقابل مهر و موم

در فرآیند مهر و موم ترکه، همه اموال متوفی به یک شکل مورد رسیدگی قرار نمی گیرند. قانون، بین اموال قابل مهر و موم و اموال غیرقابل مهر و موم تمایز قائل شده و نحوه برخورد با هر یک را مشخص نموده است:

اموال قابل مهر و موم

عموماً کلیه اموال منقول متوفی که قابلیت جابجایی و پلمپ فیزیکی دارند، شامل مهر و موم می شوند. این اموال می توانند شامل موارد زیر باشند:

• وجه نقد: پول های موجود در منزل یا سایر وجوه قابل دسترسی.
• طلا و جواهرات: زیورآلات و اشیاء قیمتی.
• اسناد بهادار: مانند اوراق قرضه، سهام (اگر به صورت فیزیکی باشند)، اسناد مالکیت منقول و …
• لوازم منزل (به جز ضروریات): اثاثیه، ظروف قیمتی، عتیقه جات و سایر وسایل که برای ادامه زندگی فوری خانواده متوفی ضروری نیستند.

اموال غیرقابل مهر و موم و نحوه برخورد با آن ها

برخی اموال به دلیل ماهیتشان، قابلیت مهر و موم فیزیکی ندارند یا مهر و موم آن ها منطقی و به صرفه نیست. نحوه برخورد با این اموال به شرح زیر است:

• اموال غیرمنقول (مانند خانه، زمین، باغ): این دسته از اموال به دلیل ماهیت ثابت خود، قابل پلمپ فیزیکی نیستند. بنابراین، در صورت مجلس مهر و موم ترکه، صرفاً مشخصات دقیق آن ها (آدرس، پلاک ثبتی و توضیحات لازم) قید و صورت برداری می شود و به این ترتیب وضعیت حقوقی آن ها ثبت می گردد.
• اساس البیت و لوازم ضروری زندگی: بر اساس ماده ۱۸۹ قانون امور حسبی، لوازم ضروری برای زندگی و تأمین نیازهای فوری خانواده متوفی (مانند پوشاک، خوراک، حداقل اثاثیه ضروری برای زندگی روزمره) از مهر و موم مستثنی هستند. این اموال صرفاً صورت جلسه می شوند تا ضمن حفظ حقوق ذی نفعان، زندگی عادی بازماندگان مختل نگردد.
• موجودات زنده (مانند احشام، حیوانات خانگی): نگهداری موجودات زنده در محل مهر و موم شده معمولاً ممکن نیست و نیازمند مراقبت های خاص است. لذا، این اموال نیز فقط صورت برداری شده و برای نگهداری آن ها، نگهبان یا امین مناسبی تعیین می شود.
• اموال ضایع شدنی (مانند میوه ها، مواد غذایی فاسدشدنی): اموالی که با گذشت زمان فاسد شده یا از بین می روند، قابل مهر و موم نیستند. بر اساس ماده ۱۹۳ قانون امور حسبی، این اموال باید فوراً و با نظارت مرجع قضایی فروخته شوند و وجه حاصل از فروش آن ها در صندوق دادگستری یا حساب سپرده ای به نام ترکه، تودیع گردد.
• اموالی که نگهداری آن ها صرفه اقتصادی ندارد: ممکن است نگهداری برخی اموال، هزینه های نامتناسب و غیرمعقولی را به ترکه تحمیل کند (مثلاً ضایعات فلزی با ارزش کم و هزینه نگهداری بالا). در چنین مواردی، مشابه اموال ضایع شدنی رفتار شده و با مجوز دادگاه فروخته می شوند و مبلغ حاصله سپرده می شود.

نکته مهم: در صورتی که تمامی ذی نفعان (ورثه، موصی لهم، طلبکاران) به صورت کتبی توافق کنند که مهر و موم انجام نشود و اموال به جای آن به یک امین مورد اعتماد (که می تواند یکی از وراث باشد) تحویل داده شود، دادگاه می تواند به این توافق احترام بگذارد. در این صورت، اموال صورت برداری شده و تحویل امین می شود و مهر و موم صورت نمی گیرد.

هزینه های مربوط به درخواست و اجرای مهر و موم ترکه

مانند بسیاری از اقدامات حقوقی، فرآیند درخواست و اجرای مهر و موم ترکه نیز مستلزم پرداخت هزینه هایی است. این هزینه ها ممکن است بسته به پیچیدگی ترکه، تعداد ذی نفعان و نیاز به اقدامات کارشناسی متفاوت باشد. مهم ترین هزینه هایی که باید در نظر گرفته شوند، عبارتند از:

• هزینه دادرسی و دادخواست: این هزینه بر اساس تعرفه خدمات قضایی و بخشنامه های مربوطه تعیین می شود و باید هنگام ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی پرداخت گردد.
• هزینه کارشناسی: در صورتی که قاضی تشخیص دهد برای ارزیابی دقیق برخی اموال (مثلاً جواهرات، عتیقه جات یا اموال تجاری) نیاز به نظر کارشناس رسمی دادگستری است، هزینه کارشناسی باید پرداخت شود. این هزینه معمولاً بر اساس تعرفه کارشناسان رسمی دادگستری محاسبه می گردد.
• هزینه ایاب و ذهاب عضو مجری قرار: در زمان اجرای قرار مهر و موم در محل وقوع ترکه، هزینه های مربوط به ایاب و ذهاب عضو مجری قرار (مانند مدیر دفتر دادگاه) نیز باید تأمین شود.
• حق الزحمه نگهبان: اگر به تشخیص دادگاه برای نگهداری و حفاظت از اموال مهر و موم شده، نیاز به تعیین نگهبان یا امین باشد، حق الزحمه او از محل ترکه تأمین خواهد شد.
• هزینه های کفن و دفن: بر اساس ماده ۱۹۰ قانون امور حسبی، هزینه های کفن و دفن متوفی از جمله اولین دیونی است که باید از محل وجوه نقد متوفی یا سایر اموال ترکه برداشت شود و بر سایر دیون مقدم است. این هزینه می تواند پیش از مهر و موم یا در جریان آن با اجازه دادگاه تأمین شود.

تأمین این هزینه ها معمولاً بر عهده درخواست کننده است، اما در نهایت از محل ترکه متوفی برداشت می شود و در زمان تقسیم ترکه، این هزینه ها محاسبه و از سهم وراث کسر می گردد.

رفع مهر و موم ترکه: شرایط، مراحل و مصادیق

مهر و موم ترکه یک اقدام موقت و حفاظتی است و نمی تواند به صورت دائم باقی بماند. پس از انجام اقدامات لازم برای صورت برداری و تعیین تکلیف ترکه، باید نسبت به رفع مهر و موم اقدام شود. فرآیند رفع مهر و موم نیز دارای تشریفات قانونی خاص خود است.

چه کسانی حق درخواست رفع مهر و موم را دارند؟

هر یک از اشخاص ذی نفع در ترکه (مانند ورثه، موصی لهم، طلبکاران یا وصی) حق دارند درخواست رفع مهر و موم ترکه را مطرح کنند. لزوماً همان شخصی که درخواست مهر و موم اولیه را داده است، متقاضی رفع آن نخواهد بود؛ زیرا منافع افراد در طول زمان و با روشن شدن وضعیت ترکه ممکن است تغییر کند و هر ذی نفع می تواند برای سرعت بخشیدن به امور ترکه، این درخواست را مطرح نماید.

مصادیق و دلایل قانونی رفع مهر و موم ترکه

دادگاه صلح تنها در شرایط مشخصی نسبت به رفع مهر و موم ترکه اقدام می کند. مهم ترین مصادیق و دلایل قانونی برای رفع مهر و موم عبارتند از:

1. انجام شدن تحریر ترکه: زمانی که فرآیند تحریر ترکه (صورت برداری دقیق از اموال و دیون متوفی) به طور کامل انجام شده و وضعیت دارایی ها و بدهی ها روشن شده باشد، دیگر نیازی به ادامه مهر و موم نیست.
2. توافق کتبی و صریح کلیه ذی نفعان: اگر تمامی اشخاص ذی نفع در ترکه به صورت کتبی و صریح بر رفع مهر و موم توافق کنند، دادگاه می تواند به این توافق ترتیب اثر دهد.
3. صدور حکم قطعی تقسیم ترکه: در صورتی که حکم نهایی و قطعی برای تقسیم ترکه میان وراث صادر شده باشد، مهر و موم رفع خواهد شد تا امکان اجرای حکم فراهم شود.
4. نیاز به ارزیابی کارشناس برای تقسیم: گاهی اوقات برای انجام تقسیم ترکه، نیاز است که کارشناس رسمی دادگستری اموال را از نزدیک بررسی و ارزیابی کند. در این حالت، دادگاه می تواند به صورت موقت و برای انجام کارشناسی، دستور رفع مهر و موم را صادر کند.
5. پرداخت یا تأمین کامل طلب طلبکار: اگر مهر و موم به درخواست یک طلبکار صورت گرفته باشد و طلب او به طور کامل پرداخت شود، یا تأمین کافی برای طلب او فراهم گردد (مثلاً وثیقه ای در برابر طلب او ارائه شود)، مهر و موم می تواند رفع شود. همچنین اگر طلبکار خود از درخواست ادامه مهر و موم انصراف دهد، این اقدام صورت می گیرد.
6. احراز وجود وثیقه یا تأمین خواسته کافی از قبل: اگر مشخص شود طلبکاری که درخواست مهر و موم کرده، از قبل وثیقه یا تأمین خواسته ای به میزان طلب خود داشته است، موجبی برای ادامه مهر و موم وجود ندارد.

نکته مهم: در صورتی که در میان ورثه، فرد غایبی وجود داشته باشد که قیم یا وکیل ندارد، یا صغیری باشد که قیم او هنوز تعیین نشده است، دادگاه ابتدا دستور تحریر ترکه را صادر می کند و پس از آنکه وضعیت ترکه و حقوق این افراد مشخص شد، نسبت به رفع مهر و موم اقدام می نماید. این کار برای حفظ حقوق افراد ناتوان و غایب ضروری است.

مراحل عملی رفع مهر و موم

فرآیند رفع مهر و موم ترکه نیز شامل مراحل مشخصی است:

1. ثبت درخواست رفع مهر و موم: ذی نفع با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، درخواست خود را برای رفع مهر و موم ترکه ثبت می کند.
2. احراز سمت و ذی نفعی درخواست کننده: دادگاه اصالت مدارک و حقانیت درخواست کننده را برای طرح این تقاضا بررسی می کند.
3. تعیین وقت و ابلاغ به کلیه ذی نفعان: دادگاه وقت و ساعت مشخصی را برای رفع مهر و موم تعیین کرده و این زمان به کلیه ذی نفعان ابلاغ می شود. البته، عدم حضور هر یک از ابلاغ شدگان مانع از اجرای قرار رفع مهر و موم نخواهد بود.
4. حضور در محل و تهیه صورت مجلس رفع مهر و موم ترکه: در زمان مقرر، عضو مجری قرار در محل حاضر شده و مهر و موم را برمی دارد. در این مرحله نیز یک صورت مجلس دقیق تهیه می شود که باید شامل جزئیاتی مانند تاریخ و ساعت، مشخصات درخواست کننده، اظهارات افراد حاضر، وضعیت مهر و موم اولیه (آیا سالم بوده یا دست خورده)، نام و سمت مجری و امضاهای لازم باشد.

تفاوت مهر و موم ترکه با تحریر ترکه و تقسیم ترکه

مهر و موم ترکه، تحریر ترکه و تقسیم ترکه سه گام متمایز اما مرتبط در فرآیند رسیدگی به امور ماترک پس از فوت هستند. هر یک از این اقدامات هدف و ماهیت خاص خود را دارند که درک تفاوت آن ها برای ذی نفعان ضروری است. جدول زیر به مقایسه این سه مفهوم می پردازد:

ویژگی	مهر و موم ترکه	تحریر ترکه	تقسیم ترکه
هدف اصلی	حفظ و نگهداری اموال متوفی از تضییع و تصرف غیرمجاز.	تعیین دقیق مقدار ترکه (اموال و دیون) و صورت برداری از آن ها.	تقسیم نهایی و قانونی سهم الارث هر یک از وراث.
زمان انجام	اولین اقدام حفاظتی بلافاصله پس از فوت متوفی و پیش از هر تصرف.	پس از مهر و موم ترکه یا همزمان با آن (با اولویت اجرای مهر و موم).	پس از تحریر ترکه و روشن شدن کامل وضعیت اموال و دیون.
ماهیت	حفاظتی، فوری، غیرترافعی (بدون نزاع).	شناسایی، ارزیابی، شفاف سازی، غیرترافعی.	اجرایی، قضایی، ترافعی (در صورت اختلاف).
پیامد	جلوگیری از تضییع، پلمپ فیزیکی اموال منقول.	شفافیت کامل دارایی ها و دیون، تهیه فهرست دقیق.	تعیین سهم دقیق هر وارث، انتقال مالکیت سهم الارث.

رابطه و تقدم این سه مرحله:

مهر و موم ترکه معمولاً مقدم بر تحریر ترکه است، زیرا ابتدا باید اموال حفاظت شوند تا سپس بتوان به طور دقیق آن ها را صورت برداری کرد. ماده ۱۷۲ قانون امور حسبی مقرر می دارد که پس از تحریر ترکه، درخواست مهر و موم پذیرفته نمی شود. اما اگر در حین تحریر ترکه، درخواست مهر و موم شود، فقط بخش هایی از ترکه که هنوز تحریر نشده اند، مهر و موم خواهند شد.

همچنین، امکان درخواست همزمان مهر و موم و تحریر ترکه نیز وجود دارد؛ در این صورت، ابتدا اقدامات مربوط به مهر و موم انجام شده و سپس تحریر ترکه صورت می گیرد. تقسیم ترکه نیز تنها پس از انجام کامل تحریر ترکه و روشن شدن تمامی ابعاد دارایی ها و بدهی ها، می تواند انجام شود تا تقسیم بر اساس اطلاعات صحیح و کامل صورت پذیرد و از اختلافات آتی جلوگیری شود.

نکات تکمیلی و هشدارهای حقوقی مهم

در کنار مراحل و شرایط اصلی مهر و موم ترکه، توجه به چند نکته تکمیلی و هشدارهای حقوقی می تواند به ذی نفعان در مدیریت بهتر این فرآیند کمک کند:

• سرعت عمل در درخواست مهر و موم: از آنجایی که مهر و موم ترکه ماهیتی حفاظتی و فوری دارد، سرعت عمل در طرح درخواست، برای جلوگیری از هرگونه سوءاستفاده، جابجایی غیرمجاز اموال یا پنهان سازی آن ها بسیار حائز اهمیت است. هر تأخیر می تواند به ضرر ذی نفعان باشد.
• پیامدهای عدم درخواست مهر و موم: عدم اقدام به موقع برای مهر و موم ترکه می تواند منجر به پیامدهای حقوقی و مالی نامطلوبی شود. از جمله این پیامدها می توان به تضییع اموال، ایجاد اختلافات شدید میان وراث و طلبکاران، دشوار شدن فرآیند تحریر و تقسیم ترکه و حتی طرح دعوای حقوقی تضییع اموال علیه متصرفین اشاره کرد.
• توقیف حساب های بانکی متوفی: در فرآیند مهر و موم ترکه، دادگاه می تواند به بانک ها دستور دهد تا حساب های بانکی متوفی را توقیف کنند. این اقدام به منظور جلوگیری از برداشت های غیرمجاز از حساب ها و حفظ موجودی نقدی متوفی تا زمان تعیین تکلیف نهایی است.
• اهمیت مشاوره با وکیل متخصص امور حسبی: با توجه به پیچیدگی های حقوقی مربوط به امور ترکه و تفاوت های ظریفی که در هر پرونده وجود دارد، مشورت و در صورت لزوم، استخدام یک وکیل متخصص در امور حسبی می تواند فرآیند را تسهیل کرده، از بروز اشتباهات جلوگیری نماید و حقوق ذی نفعان را به بهترین شکل ممکن حفظ کند. وکیل می تواند در جمع آوری مدارک، تنظیم دادخواست، پیگیری مراحل قضایی و حضور در جلسات اجرایی نقش کلیدی ایفا کند.
• تأثیر بخشنامه ها و دستورالعمل های جدید قضایی: قوانین و رویه های قضایی ممکن است با صدور بخشنامه ها و دستورالعمل های جدید تغییراتی داشته باشند. بنابراین، آگاهی از آخرین به روزرسانی ها و مقررات صادره توسط قوه قضائیه، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همواره توصیه می شود از طریق مراجع رسمی یا مشاوران حقوقی معتبر، از آخرین تغییرات مطلع شوید.

نتیجه گیری و سخن پایانی

فرآیند درخواست مهر و موم ترکه، با تمام پیچیدگی ها و جزئیات حقوقی خود، یک سازوکار حیاتی برای حفظ و حراست از اموال متوفی و تأمین حقوق تمامی ذی نفعان است. از وراث و موصی لهم گرفته تا طلبکاران و وصی، هر یک در شرایط خاص خود می توانند با طرح این درخواست، از تضییع ترکه جلوگیری کرده و زمینه را برای یک تقسیم عادلانه و شفاف فراهم آورند.

آشنایی با مفهوم ترکه، دلایل و اهداف مهر و موم، اشخاص ذی حق، مرجع صالح قضایی، مراحل گام به گام درخواست و اجرا، تمایز میان اموال قابل و غیرقابل مهر و موم، هزینه های مرتبط و در نهایت، شرایط و مراحل رفع مهر و موم، همگی از ارکان اصلی درک این فرآیند حقوقی هستند. پیگیری به موقع و آگاهانه این مراحل، نه تنها از بروز اختلافات و سوءاستفاده های احتمالی جلوگیری می کند، بلکه به تثبیت وضعیت ترکه و تسهیل فرآیندهای بعدی نظیر تحریر و تقسیم آن کمک شایانی می نماید.

در نهایت، توصیه می شود برای طی کردن این مسیر حقوقی با اطمینان خاطر و دقت کافی، از مشاوره و راهنمایی متخصصان حقوقی بهره مند شوید. این اقدام نه تنها به شما در رعایت تمامی جنبه های قانونی کمک می کند، بلکه آرامش خاطری را فراهم می آورد که در مواجهه با امور پس از فوت، ارزشمند است.