خلاصه کتاب برنامه نویسی با هسکل، از مبانی اولیه: جلد دوم ( نویسنده کریستوفر الن، جولی مورونوکی )

کتاب «برنامه نویسی با هسکل، از مبانی اولیه: جلد دوم» اثری عمیق و کاربردی از کریستوفر الن و جولی مورونوکی است که خواننده را به درک مفاهیم پیشرفته تر زبان برنامه نویسی تابعی هسکل سوق می دهد. این جلد که از فصل ۱۶ آغاز می شود، دریچه ای نو به دنیای مونادها، ترانسفورمرها و دیگر ابزارهای قدرتمند هسکل می گشاید و به برنامه نویسان کمک می کند تا کدنویسی خالص و کارآمدتری را تجربه کنند.

این کتاب با رویکردی منحصربه فرد نوشته شده است: کریستوفر الن، برنامه نویس و مدرس باتجربه هسکل، مطالب را در حین آموزش به جولی مورونوکی، که پیش زمینه ای در برنامه نویسی نداشت، تدوین کرده است. این فرآیند باعث شده تا مطالب با دقت و وضوح بی نظیری توضیح داده شوند و جولی هرجا که مفهومی برایش مبهم بود، با پرسش های پیاپی، به شفافیت بیشتر متن کمک می کرد و توضیحات و تمرین های لازم را اضافه می کرد. این تعامل پویا، کتاب را به منبعی بی اندازه قابل فهم برای طیف وسیعی از خوانندگان تبدیل کرده است.

جلد اول کتاب پایه های برنامه نویسی هسکل را بنا نهاده و مفاهیم بنیادی این زبان قدرتمند را معرفی می کند. اما سفر واقعی به عمق هسکل با جلد دوم آغاز می شود، جایی که خواننده با الگوهای طراحی تابعی پیچیده تر و ابزارهایی برای مدیریت اثرات جانبی و ترکیب پذیری آشنا می شود. این جلد برای برنامه نویسانی که قصد دارند فراتر از مبانی اولیه حرکت کنند و به تسلط بر جنبه های پیشرفته تر هسکل برسند، ضروری است.

هسکل به عنوان یک زبان برنامه نویسی تابعی خالص و با سیستم نوع قوی (strong type system) شناخته می شود که مزایای فراوانی در نوشتن کدهای قابل اعتماد و بدون خطا دارد. این ویژگی ها، هسکل را به انتخابی ایده آل برای پروژه هایی تبدیل کرده که نیاز به صحت و پایداری بالا دارند. درک عمیق مفاهیم ارائه شده در جلد دوم این کتاب، به برنامه نویس امکان می دهد تا از تمام پتانسیل هسکل برای حل مسائل پیچیده بهره ببرد.

بخش اول: گسترش مفاهیم بنیادی فانکشنال

فصل ۱۶: فانکتور (Functor)

در فصل شانزدهم، خواننده با مفهوم «فانکتور» (Functor) آشنا می شود. فانکتور را می توان به عنوان یک جعبه یا کانتکست در نظر گرفت که مقادیری را در خود جای داده و قابلیت اعمال توابع بر روی محتویات خود را دارد، بدون اینکه ساختار اصلی جعبه تغییر کند. این مفهوم پایه و اساس بسیاری از الگوهای برنامه نویسی تابعی پیشرفته تر در هسکل است.

نقش فانکتور در برنامه نویسی هسکل، ایجاد قابلیت «نگاشت» (mapping) توابع بر روی انواع داده های لیفتی یا بلند شده (lifted data types) است. به عبارت دیگر، فانکتورها به شما اجازه می دهند تا یک تابع معمولی را که روی یک مقدار کار می کند، به تابعی تبدیل کنید که روی مقدارِ درون یک کانتکست (مانند Maybe a یا [a]) کار کند. عملگر اصلی مرتبط با فانکتور، fmap است که وظیفه انجام این نگاشت را بر عهده دارد. مثال های ساده ای مانند اعمال تابعی بر روی عناصر یک لیست یا یک مقدار Maybe به خوبی کاربرد فانکتور را نشان می دهند و در این فصل به آن ها پرداخته می شود.

فصل ۱۷: اپلیکتیو (Applicative)

فصل هفدهم به مفهوم «اپلیکتیو» (Applicative) می پردازد که گام مهمی پس از فانکتور است. در حالی که فانکتور به شما اجازه می دهد توابع را بر روی مقادیر داخل کانتکست اعمال کنید، اپلیکتیو به شما توانایی اعمال توابع *درون* یک کانتکست را می دهد. این یعنی، نه تنها مقدار بلکه تابع نیز می تواند در یک کانتکست قرار داشته باشد و سپس بر روی مقادیر موجود در همان کانتکست اعمال شود. این ویژگی برای ترکیب بندی عملیات ها در کانتکست های مختلف، بدون نیاز به مونادها، بسیار قدرتمند است.

تفاوت اصلی بین فانکتور، اپلیکتیو و موناد در توانایی آن ها در مدیریت کانتکست نهفته است. اپلیکتیو با عملگرهای کلیدی (برای اعمال یک تابعِ درون کانتکست به یک مقدارِ درون کانتکست دیگر) و pure (برای قرار دادن یک مقدار عادی در یک کانتکست) به برنامه نویس اجازه می دهد تا توابع چندآرگومانی را در کانتکست های مختلف اعمال کند. این فصل، با مثال هایی روشن، نشان می دهد چگونه اپلیکتیوها به ساده سازی کد و افزایش خوانایی در سناریوهایی مانند اعتبارسنجی ورودی یا ترکیب چندین عملیات موفقیت آمیز، کمک می کنند.

فصل ۱۸: مونَد (Monad)

فصل هجدهم، سنگ بنای برنامه نویسی تابعی پیشرفته در هسکل، یعنی «موناد» (Monad) را معرفی می کند. مونادها راهکاری برای توالی بخشیدن به عملیات ها در یک کانتکست خاص و مدیریت «اثرات جانبی» (side effects) به روشی کاملاً تابعی و خالص هستند. اگر فانکتورها نگاشت را ممکن می کنند و اپلیکتیوها اعمال توابع در کانتکست را، مونادها فراتر رفته و امکان اتصال و توالی بخشی به محاسباتی را فراهم می آورند که نتیجه آن ها نیز در کانتکست قرار دارد.

عملگر اصلی موناد، >>= (که به آن bind گفته می شود) است. این عملگر به شما اجازه می دهد تا نتیجه یک محاسبه مونادی را به ورودی یک تابع دیگر که خودش یک خروجی مونادی تولید می کند، متصل کنید. مونادهای کلیدی مانند Maybe (برای مدیریت محاسبات احتمالی شکست خورده)، Either (برای مدیریت خطاها یا نتایج موفقیت آمیز) و IO (برای انجام عملیات ورودی/خروجی) در این فصل به تفصیل بررسی می شوند. مونادها برای برنامه نویسی تابعی خالص حیاتی هستند زیرا به شما اجازه می دهند تا عملیاتی که ذاتاً کثیف (مانند خواندن از فایل یا چاپ روی صفحه) هستند را به شکلی سازمان یافته و امن در یک محیط خالص مدیریت کنید و از این رو، کد هسکل خود را تمیز و قابل استدلال نگه دارید.

فصل ۱۹: فولدِبِل (Foldable)

در فصل نوزدهم، خواننده با «فولده بل» (Foldable) آشنا می شود که یک کلاس نوع قدرتمند برای عملیات جمع آوری یا تغییر شکل (reduction) روی ساختارهای داده قابل تکرار است. هر ساختار داده ای که بتواند به یک مقدار واحد خلاصه شود، از جمله لیست ها، درختان و دیگر ساختارهای کانتینری، می تواند یک نمونه از کلاس Foldable باشد.

توابع اصلی این کلاس شامل foldr (فولد راست)، foldl (فولد چپ) و foldMap هستند که هر یک روش های متفاوتی برای تجمیع عناصر یک ساختار داده ارائه می دهند. foldr و foldl به ترتیب از راست و چپ عناصر را تجمیع می کنند و foldMap امکان تجمیع با استفاده از یک مونویید (Monoid) را فراهم می آورد. این فصل با مثال های عملی، کاربردهای Foldable را در سناریوهایی مانند جمع زدن اعداد در یک لیست، یافتن بزرگترین عنصر یا تبدیل یک ساختار داده به یک رشته نمایش می دهد و نشان می دهد چگونه این کلاس، عملیات تجمیع را برای انواع مختلف کانتینرها یکپارچه می کند.

فصل ۲۰: پیمایشی (Traversable)

فصل بیستم، به معرفی کلاس نوع «پیمایشی» (Traversable) می پردازد. Traversable یک کلاس نوع پیشرفته است که قابلیت های Functor، Applicative و Foldable را با هم ترکیب می کند تا بتواند ساختارهای داده را با حفظ کانتکست (context) پیمایش کند و همزمان افکت های جانبی (side effects) را نیز مدیریت کند. این به این معنی است که می توانید روی عناصر یک ساختار داده عملیات اثربخش (effectful) انجام دهید و نتیجه را در همان ساختار داده (اما با مقادیر جدید) و در همان کانتکست اثرات جانبی دریافت کنید.

این کلاس برای سناریوهایی که نیاز به انجام عملیات ورودی/خروجی یا دیگر افکت ها در حین پیمایش یک ساختار داده دارید، بسیار مفید است. توابعی مانند traverse و sequenceA از ابزارهای اصلی این کلاس هستند. traverse یک تابع اثرگذار را روی هر عنصر اعمال می کند و نتایج اثرگذار را جمع آوری می کند، در حالی که sequenceA لیستی از کانتکست ها را به یک کانتکست از لیست تبدیل می کند. این فصل، با مثال هایی ملموس، به خواننده نشان می دهد که چگونه Traversable به برنامه نویسان هسکل اجازه می دهد تا عملیات پیچیده را به شکلی زیبا و ایمن مدیریت کنند.

درک مفاهیمی مانند مونادها و ترانسفورمرها، گذرگاهی حیاتی برای هر برنامه نویس هسکل است که می خواهد از سطح مبتدی فراتر رفته و به اعماق برنامه نویسی تابعی سفر کند. این مفاهیم، ستون فقرات مدیریت عملیات پیچیده و اثرات جانبی در دنیای خالص هسکل را تشکیل می دهند.

بخش دوم: مونادهای پیشرفته و ابزارهای تخصصی

فصل ۲۱: ریدِر (Reader)

فصل بیست و یکم به موناد «ریدر» (Reader) اختصاص دارد. موناد Reader ابزاری قدرتمند برای مدیریت وابستگی ها و محیط (environment) یک برنامه به صورت کاملاً تابعی است. این موناد به شما اجازه می دهد تا مقادیری را به صورت سراسری (global) در دسترس قرار دهید و توابع بتوانند به آن ها دسترسی داشته باشند، بدون اینکه نیاز باشد این مقادیر را به صورت صریح به هر تابع منتقل کنید. این رویکرد به ویژه در سناریوهایی مانند تزریق وابستگی (dependency injection) یا توابعی که به یک محیط شناس (environment-aware) نیاز دارند، بسیار کارآمد است.

با استفاده از Reader، می توان توابعی را نوشت که به اطلاعات محیطی (مثلاً تنظیمات پیکربندی، اتصالات پایگاه داده) دسترسی داشته باشند، بدون اینکه این اطلاعات به صراحت در امضای تابع ظاهر شوند. این کار به افزایش مدولاریته (modularity) و تست پذیری (testability) کد کمک می کند، زیرا محیط را می توان به راحتی برای اهداف تست تغییر داد. این فصل، به خواننده نشان می دهد که چگونه Reader به برنامه نویس کمک می کند تا وابستگی ها را به شکلی تمیز و قابل مدیریت در برنامه های هسکل ساختاردهی کند.

فصل ۲۲: حالت (State)

در فصل بیست و دوم، موناد «حالت» (State) معرفی می شود. موناد State راهکاری هوشمندانه برای مدیریت وضعیت قابل تغییر (mutable state) در یک زبان تابعی خالص مانند هسکل است. در هسکل، به طور ذاتی هیچ متغیر قابل تغییری وجود ندارد، اما بسیاری از الگوریتم ها نیازمند نگهداری و به روزرسانی یک حالت در طول محاسبات هستند. موناد State این چالش را با تبدیل محاسبات وابسته به حالت به یک توالی از توابع خالص که حالت را به صورت صریح به عنوان ورودی و خروجی منتقل می کنند، حل می کند.

توابع اصلی این موناد شامل get (برای دریافت حالت فعلی)، put (برای به روزرسانی حالت) و modify (برای اعمال یک تابع بر روی حالت فعلی و به روزرسانی آن) هستند. این فصل با مثال های عملی نشان می دهد که چگونه می توان از State در شبیه سازی ها، الگوریتم های گام به گام یا هر جایی که نیاز به یک متغیر ضمنی دارید، استفاده کنید. این موناد به شما اجازه می دهد تا بدون به خطر انداختن خلوص تابعی هسکل، با حالت ها کار کنید و برنامه هایی شفاف و قابل پیش بینی بنویسید.

فصل ۲۳: ترکیب کننده های پارسِر (Parser Combinators)

فصل بیست و سوم به دنیای جذاب «ترکیب کننده های پارسر» (Parser Combinators) در هسکل وارد می شود. این فصل مقدمه ای بر ساخت پارسرها (parsers) یا تحلیل گرهای نحوی در هسکل ارائه می دهد. به جای استفاده از ابزارهای ژنراتور پارسر پیچیده، هسکل با استفاده از مونادها و فانکتورها، امکان ساخت پارسرهای کوچک و قابل ترکیب را فراهم می کند. این رویکرد امکان نوشتن پارسرهای خوانا و ماژولار را فراهم می آورد.

خواننده در این فصل با نحوه ساخت پارسرهای کوچک برای تطبیق با الگوهای ساده (مانند اعداد یا رشته ها) و سپس ترکیب آن ها برای تحلیل زبان های پیچیده تر (مانند JSON، DSLها یا حتی زبان های برنامه نویسی ساده) آشنا می شود. این روش، نوشتن پارسرهایی با انعطاف پذیری بالا را امکان پذیر می سازد که به راحتی قابل توسعه و نگهداری هستند و تجربه ای لذت بخش از کار با گرامرهای پیچیده را به ارمغان می آورد.

فصل ۲۴: ترکیب تایپ ها (Type Combinators)

فصل بیست و چهارم به مفاهیم پیشرفته تر در سیستم نوع هسکل و «ترکیب تایپ ها» (Type Combinators) می پردازد. سیستم نوع هسکل یکی از قوی ترین ویژگی های این زبان است که به برنامه نویس کمک می کند تا بسیاری از خطاها را در زمان کامپایل شناسایی کند. این فصل، فراتر از تعریف تایپ های ساده، به نحوه ساخت تایپ های جدید با ترکیب تایپ های موجود می پردازد.

مباحثی مانند «تاپل ها» (Tuples)، «رکوردها» (Records)، «تایپ های جمع» (Sum Types) و «تایپ های ضرب» (Product Types) به تفصیل شرح داده می شوند. تایپ های جمع (مانند Either یا Maybe) برای نشان دادن حالات مختلف یا انتخاب از بین گزینه ها استفاده می شوند، در حالی که تایپ های ضرب (مانند تاپل ها یا رکوردها) برای ترکیب چندین مقدار با هم در یک ساختار واحد به کار می روند. اهمیت «ایمنی نوع» (Type Safety) در هسکل، که به برنامه نویس امکان می دهد کدهای با اعتماد به نفس بیشتری بنویسد، در این فصل به خوبی تبیین می شود.

فصل ۲۵: مونَد ترانسفورمرها (Monad Transformers)

فصل بیست و پنجم، یکی از پیچیده ترین و در عین حال قدرتمندترین مباحث در هسکل، یعنی «موناد ترانسفورمرها» (Monad Transformers) را پوشش می دهد. چالش اصلی در برنامه نویسی با مونادها زمانی پیش می آید که نیاز به ترکیب قابلیت های چند موناد با یکدیگر دارید. برای مثال، اگر بخواهید همزمان با حالت (State) کار کنید و عملیات ورودی/خروجی (IO) انجام دهید، موناد ترانسفورمرها به شما کمک می کنند تا این دو قابلیت را با هم ترکیب کنید.

موناد ترانسفورمرها به شما اجازه می دهند تا لایه هایی از مونادها را روی یکدیگر پشته کنید تا یک موناد ترکیبی جدید با قابلیت های هر دو لایه ایجاد شود (مانند ReaderT IO یا StateT Maybe). این فصل به خواننده می آموزد که چگونه از این ابزارها برای ساخت مونادهای سفارشی با مجموعه ای از افکت های جانبی مورد نیاز برنامه استفاده کند. درک و استفاده صحیح از موناد ترانسفورمرها به برنامه نویسان امکان می دهد تا برنامه های هسکل بزرگتر و پیچیده تر را به شکلی سازمان یافته، مدولار و قابل نگهداری توسعه دهند.

بخش سوم: مفاهیم تکمیلی و عملی

فصل ۲۶: نااَکیدی (Laziness)

فصل بیست و ششم به یکی از ویژگی های برجسته و در عین حال گاهی چالش برانگیز هسکل، یعنی «نااَکیدی» یا «ارزیابی تنبل» (Lazy Evaluation) می پردازد. نااکیدی به این معنی است که هسکل یک عبارت را تنها زمانی ارزیابی می کند که مقدار آن واقعاً مورد نیاز باشد، نه لزوماً در زمان تعریف. این ویژگی با ارزیابی حریصانه (Strict Evaluation) که در بسیاری از زبان های برنامه نویسی دیگر رایج است، تفاوت دارد.

مزایای نااکیدی فراوان است؛ از جمله امکان کار با ساختارهای داده بی نهایت (مانند لیست های بی نهایت اعداد فیبوناچی) و بهینه سازی های خودکار که توسط کامپایلر انجام می شود. با این حال، نااکیدی چالش هایی نیز به همراه دارد، به ویژه در مورد مدیریت حافظه (معروف به space leaks یا نشت حافظه) و اشکال زدایی. در این فصل، خواننده با نحوه عملکرد نااکیدی، مزایا و معایب آن، و تکنیک هایی برای مدیریت مشکلات احتمالی مربوط به آن آشنا می شود تا بتواند به بهترین شکل از این ویژگی قدرتمند هسکل بهره ببرد.

فصل ۲۷: کتابخانه های پایه (Standard Libraries)

فصل بیست و هفتم به معرفی و بررسی پرکاربردترین «کتابخانه های استاندارد» هسکل (Standard Libraries) اختصاص دارد. زبان هسکل خود به تنهایی بسیار قدرتمند است، اما توانایی واقعی آن در مجموعه غنی از کتابخانه هایی است که توسعه دهندگان می توانند از آن ها برای حل مسائل متنوع استفاده کنند. این فصل، به برجسته ترین و مهم ترین ماژول های موجود در کتابخانه های پایه، مانند Data.List (برای کار با لیست ها)، Data.Map (برای مدیریت نگاشت ها یا دیکشنری ها) و Data.Text (برای کار با رشته های کارآمدتر از رشته های پیش فرض) می پردازد.

خواننده با نحوه استفاده از این کتابخانه ها برای انجام کارهای رایج مانند مرتب سازی، فیلتر کردن، جستجو در ساختارهای داده یا کار با متن آشنا می شود. هدف این فصل، آشنایی برنامه نویس با ابزارهای آماده و بهینه هسکل است تا بتواند به جای اختراع دوباره چرخ، از راه حل های موجود و تست شده استفاده کند و سرعت توسعه خود را افزایش دهد.

فصل ۲۸: IO

فصل بیست و هشتم به مبحث حیاتی «برنامه نویسی ورودی/خروجی» (Input/Output) در هسکل و مفهوم «IO Monad» می پردازد. از آنجا که هسکل یک زبان تابعی خالص است، به طور ذاتی امکان انجام عملیات اثر جانبی (side effect) مانند خواندن از دیسک، چاپ روی صفحه یا برقراری ارتباط با شبکه را ندارد. IO Monad راه حلی است که هسکل برای مدیریت این عملیات کثیف (impure operations) به شکلی کنترل شده و ایمن ارائه می دهد.

در واقع، IO Monad یک دستورالعمل برای اجرای عملیات اثر جانبی است و خود آن یک مقدار خالص است. این فصل به تفصیل توضیح می دهد که چگونه IO Monad به برنامه نویسان اجازه می دهد تا عملیات اثر جانبی را به صورت تابعی و بدون به خطر انداختن خلوص سایر بخش های کد، انجام دهند. مثال های عملی از کار با فایل ها، شبکه و کنسول در این فصل گنجانده شده اند تا خواننده نحوه تعامل با دنیای خارج را در محیط هسکل بیاموزد و کدهایی با اثر جانبی مشخص و قابل پیش بینی بنویسد.

ویژگی نااکیدی در هسکل، گرچه در ابتدا می تواند گیج کننده باشد، اما درک عمیق آن دریچه هایی نو به سوی نوشتن کدهای کارآمد، قدرتمند و قابلیت مدیریت ساختارهای داده بی نهایت می گشاید.

فصل ۲۹: وقتی اِشکال پیش میاد (Debugging)

فصل بیست و نهم با عنوان «وقتی اشکال پیش میاد» به موضوع مهم و کاربردی «اشکال زدایی» (Debugging) در برنامه های هسکل می پردازد. از آنجا که هسکل یک زبان تابعی خالص است و مفهوم حالت (state) به طور ضمنی وجود ندارد، رویکردهای اشکال زدایی در آن ممکن است با زبان های امری (imperative languages) متفاوت باشد. این فصل به خواننده، تکنیک ها و ابزارهای مختلفی را برای شناسایی و حل مشکلات در کد هسکل آموزش می دهد.

مباحثی مانند استفاده از trace در ماژول Debug.Trace برای چاپ مقادیر در حین اجرا، تکنیک های بازبینی نوع (type inspection) و همچنین استراتژی هایی برای عیب یابی مشکلات مربوط به نااکیدی (مانند space leaks) مورد بررسی قرار می گیرند. این فصل به خواننده کمک می کند تا با دیدی واقع بینانه به چالش های اشکال زدایی در هسکل نگاه کند و با بهره گیری از ابزارها و روش های صحیح، برنامه های خود را به سرعت عیب یابی و بهبود بخشد.

فصل ۳۰: پروژه ی نهایی (Final Project)

آخرین فصل کتاب، یعنی فصل سی ام، به «پروژه نهایی» (Final Project) اختصاص دارد. این فصل، نقطه اوج سفر یادگیری هسکل در جلد دوم است و به خواننده فرصت می دهد تا تمام مفاهیم و تکنیک هایی را که در فصول قبلی آموخته است، به صورت عملی پیاده سازی کند. پروژه نهایی معمولاً یک برنامه جامع است که نیازمند ترکیب چندین مفهوم پیشرفته، از جمله مونادها، ترانسفورمرها، پارسرها و مدیریت IO است.

هدف اصلی این پروژه، نه تنها تثبیت دانش نظری خواننده، بلکه ارائه یک تجربه عملی از توسعه یک برنامه واقعی در هسکل است. این فصل شامل نکات و توصیه هایی برای تکمیل موفقیت آمیز پروژه، از جمله رویکردهای طراحی، استراتژی های پیاده سازی و روش های تست است. با اتمام این پروژه، خواننده نه تنها تسلط عملی خود را بر هسکل نشان می دهد، بلکه اعتماد به نفس لازم برای شروع پروژه های پیچیده تر و واقعی را نیز کسب خواهد کرد.

نتیجه گیری

«خلاصه کتاب برنامه نویسی با هسکل، از مبانی اولیه: جلد دوم» گویی یک سفر پربار در اعماق برنامه نویسی تابعی با هسکل است. این جلد، که از فانکتورها و اپلیکتیوها آغاز شده و به مونادها، ترانسفورمرها و مفاهیم پیشرفته ای چون نااکیدی و اشکال زدایی ختم می شود، به وضوح نشان می دهد که چرا هسکل به عنوان یکی از زبان های قدرتمند و ظریف در دنیای برنامه نویسی شناخته می شود. این کتاب با رویکرد آموزشی و قدم به قدم خود، به خواننده اجازه می دهد تا نه تنها مفاهیم را درک کند، بلکه آن ها را در عمل نیز به کار گیرد.

برای هر برنامه نویسی که به دنبال ارتقای مهارت های خود در هسکل است و می خواهد توانایی های خود را در مدیریت پیچیدگی های برنامه های تابعی گسترش دهد، مطالعه کامل این جلد از کتاب ضروری است. این کتاب نه تنها دانش فنی شما را افزایش می دهد، بلکه دیدگاه شما را نسبت به طراحی و پیاده سازی نرم افزار به شیوه ای خالص تر و قابل اتکاتر تغییر خواهد داد.

این خلاصه صرفاً یک نمای کلی است؛ عمق واقعی و قدرت یادگیری زمانی حاصل می شود که خواننده خود را در فصول کتاب غرق کند و تمرین ها را با دقت انجام دهد. اگر شیفته زیبایی و قدرت هسکل شده اید و به دنبال منابعی برای یادگیری عمیق تر آن هستید، حتماً سایر مقالات و آموزش های مربوط به هسکل را در وب سایت بررسی کنید تا مسیر یادگیری خود را ادامه دهید.

«یادگیری هسکل، گویی نگاهی نو به دنیای برنامه نویسی است، جایی که خلوص تابع و سیستم نوع قوی، کدهایی را خلق می کند که نه تنها زیبا هستند، بلکه به طرز شگفت آوری قابل اعتماد و قدرتمندند.»