ایا بازپرس می تواند حکم صادر کند؟

بازپرس، به عنوان یکی از مقامات قضایی در دادسرا، هرگز صلاحیت صدور حکم را ندارد. وظیفه اصلی او انجام تحقیقات مقدماتی، کشف جرم، جمع آوری دلایل و صدور قرارهای قضایی است که مسیر پرونده را برای رسیدگی نهایی به دادگاه و قاضی هموار می کند. تنها قاضی دادگاه است که پس از رسیدگی کامل به ماهیت پرونده، می تواند حکم نهایی را صادر کند.

در نظام حقوقی ایران، تفکیک دقیق و مشخصی بین وظایف و اختیارات بازپرس در دادسرا و قاضی در دادگاه وجود دارد. این تمایز نه تنها از اصول اساسی دادرسی عادلانه است، بلکه برای هر فردی که با پرونده های قضایی سر و کار دارد، درک آن حیاتی است تا از سردرگمی ها جلوگیری شود و بتواند با آگاهی بیشتری مسیر حقوقی خود را پیگیری کند. تصور اشتباه در مورد اختیارات بازپرس می تواند به برداشت های نادرست از روند قضایی منجر شود و حتی بر تصمیم گیری ها تأثیر بگذارد. در این مقاله، به بررسی دقیق جایگاه، وظایف و اختیارات بازپرس و قاضی پرداخته می شود و تفاوت های کلیدی میان «قرار» و «حکم» که محور اصلی این تمایز است، روشن خواهد شد.

بازپرس کیست؟ جایگاه و اختیارات در دادسرا

بازپرس مقامی قضایی است که در دادسرا فعالیت می کند. او در سلسله مراتب قضایی دادسرا، پس از دادستان و معاونان او، نقش کلیدی در فرآیند کشف جرم و جمع آوری ادله ایفا می کند. جایگاه بازپرس به عنوان یک محقق بی طرف، تضمین کننده این است که تحقیقات مقدماتی به طور کامل و عادلانه انجام شود.

تعریف و موقعیت قانونی بازپرس

وظیفه اصلی بازپرس، انجام تحقیقات مقدماتی در پرونده های کیفری است. این تحقیقات شامل کشف جرم، شناسایی متهم، جمع آوری ادله و مدارک، تحقیق از شهود و مطلعین، و در نهایت آماده سازی پرونده برای تصمیم گیری نهایی توسط دادگاه است. مبنای قانونی وظایف و اختیارات بازپرس در قانون آیین دادرسی کیفری، به ویژه از ماده ۸۹ تا ۱۱۵، به تفصیل ذکر شده است. این مواد چارچوب دقیقی برای عملکرد بازپرس تعیین می کنند که شامل شروع تحقیقات، محرمانگی، بی طرفی و سرعت عمل در رسیدگی است.

وظایف اصلی بازپرس

بازپرس در طول تحقیقات مقدماتی، اقدامات متعددی را انجام می دهد که هر یک به پیشبرد پرونده و کشف حقیقت کمک می کنند. این وظایف عبارتند از:

• انجام تحقیقات مقدماتی: این وظیفه اصلی شامل رسیدگی به چگونگی وقوع جرم، یافتن متهمان و جمع آوری تمام اطلاعات مرتبط است. شروع تحقیقات اغلب با ارجاع دادستان صورت می گیرد، اما اگر بازپرس شخصاً از وقوع جرم مطلع شود، می تواند تحقیقات را آغاز کرده و سپس مراتب را به دادستان اطلاع دهد.
• حفظ آثار و علائم جرم: بازپرس موظف است به محض اطلاع از وقوع جرم، اقدامات لازم را برای جلوگیری از امحای آثار و علائم جرم انجام دهد. این اقدام حیاتی است تا دلایل جرم حفظ شده و در مراحل بعدی دادرسی مورد استفاده قرار گیرد.
• بازجویی از متهم و تحقیق از شهود: یکی از مهم ترین وظایف بازپرس، تحقیق از متهمان، شهود و مطلعین است. این تحقیقات با هدف کشف حقیقت و روشن شدن ابعاد مختلف پرونده صورت می گیرد. بازپرس باید در این فرآیند، بی طرفی کامل خود را حفظ کرده و به تمام جوانب پرونده، اعم از مثبت و منفی برای متهم، توجه کند.
• صدور قرارهای تأمین کیفری: بازپرس می تواند برای تضمین حضور متهم در مراحل دادرسی و جلوگیری از فرار یا مخفی شدن او، قرارهای تأمین کیفری مانند قرار بازداشت موقت، وثیقه یا کفالت صادر کند. این قرارها موقتی بوده و با هدف پیشبرد تحقیقات صادر می شوند.
• صدور قرارهای نهایی دادسرا: پس از اتمام تحقیقات، بازپرس بر اساس ادله موجود، قرارهای نهایی دادسرا را صادر می کند. از جمله این قرارها می توان به قرار جلب به دادرسی (در صورت کافی بودن ادله برای انتساب جرم)، قرار منع تعقیب (در صورت عدم کافی بودن ادله)، قرار موقوفی تعقیب (در صورت زائل شدن جنبه کیفری جرم) و قرار اناطه اشاره کرد.

لازم به ذکر است که تمامی این اقدامات در راستای کشف حقیقت و آماده سازی پرونده برای ارسال به دادگاه (در صورت وجود ادله کافی برای انتساب جرم) انجام می شود. بازپرس خود اقدام به قضاوت نهایی در مورد ماهیت اتهام و صدور حکم نمی کند، بلکه تنها زمینه را برای این قضاوت فراهم می آورد.

قاضی کیست؟ مرجع صدور حکم در دادگاه

در مقابل بازپرس، قاضی مقامی قضایی است که وظیفه اصلی او رسیدگی به ماهیت دعوا و صدور «حکم» نهایی است. این حکم می تواند شامل برائت (بی گناهی) یا محکومیت و تعیین مجازات برای متهم باشد.

تعریف و جایگاه قاضی

قاضی در دادگاه (اعم از کیفری و حقوقی) به پرونده ها رسیدگی می کند. او در رأس فرآیند دادرسی قرار دارد و تصمیمات او تعیین کننده سرنوشت نهایی افراد درگیر در پرونده است. پس از آنکه دادسرا تحقیقات مقدماتی را به پایان رساند و پرونده را (در صورت وجود دلایل کافی برای انتساب جرم) به دادگاه ارجاع داد، نوبت به قاضی می رسد تا با بررسی دقیق ادله، دفاعیات و تمام جوانب قانونی، رأی خود را صادر کند.

صلاحیت اصلی و انواع احکام

صلاحیت اصلی قاضی، رسیدگی به اتهامات و دعاوی پس از طی شدن مراحل مقدماتی و صدور حکم قطعی است. احکامی که توسط قاضی صادر می شوند، انواع مختلفی دارند:

• حکم برائت: در صورتی که قاضی پس از بررسی پرونده، متهم را بی گناه تشخیص دهد و دلایل کافی برای اثبات جرم وجود نداشته باشد، حکم برائت صادر می کند.
• حکم محکومیت: اگر قاضی متهم را مجرم تشخیص دهد، حکم محکومیت صادر کرده و مجازات متناسب با جرم ارتکابی را تعیین می کند. این مجازات می تواند شامل حبس، جزای نقدی، شلاق و سایر موارد قانونی باشد.
• حکم مجازات: این نوع حکم، به طور مستقیم به تعیین نوع و میزان مجازاتی که متهم باید تحمل کند، می پردازد.

پس از قطعی شدن حکم توسط قاضی یا مراجع بالاتر قضایی (مانند دادگاه تجدیدنظر یا دیوان عالی کشور)، نوبت به مرحله اجرای حکم می رسد. در این مرحله، مقامی تحت عنوان «قاضی اجرای احکام» مسئولیت نظارت بر اجرای صحیح و قانونی حکم صادره را بر عهده دارد.

تفاوت اساسی قرار و حکم: چرا بازپرس حکم نمی دهد؟

درک تفاوت بین «قرار» و «حکم» هسته اصلی تمایز وظایف بازپرس و قاضی را تشکیل می دهد. این دو اصطلاح، اگرچه هر دو تصمیمات قضایی هستند، اما ماهیت، هدف و آثار حقوقی کاملاً متفاوتی دارند.

تعریف قرار

«قرار» تصمیمی است که مقامات قضایی (شامل بازپرس، دادستان و حتی گاهی قاضی دادگاه) در جریان تحقیقات یا رسیدگی، در خصوص مسائل فرعی، شکلی یا ماهیتی پرونده اتخاذ می کنند، اما این تصمیم به معنای تعیین تکلیف نهایی ماهیت دعوا و سرنوشت متهم نیست. قرارها اغلب موقت، قابل اعتراض و مربوط به مراحل میانی فرآیند قضایی هستند.

برای روشن شدن بیشتر، به چند نمونه از قرارهای صادره توسط بازپرس اشاره می شود:

• قرار بازداشت موقت: تصمیمی که برای جلوگیری از فرار یا تبانی متهم و تضمین حضور او در مراحل تحقیقات صادر می شود. این قرار موقت بوده و مدت زمان مشخصی دارد.
• قرار منع تعقیب: هنگامی که بازپرس پس از انجام تحقیقات، دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم را پیدا نکند، این قرار را صادر می کند. این به معنای آن است که تعقیب متهم در دادسرا متوقف می شود، اما در صورت کشف ادله جدید، امکان بازگشایی پرونده وجود دارد.
• قرار جلب به دادرسی: اگر بازپرس پس از تحقیقات، دلایل کافی برای ارتکاب جرم توسط متهم بیابد، قرار جلب به دادرسی را صادر کرده و پرونده را برای رسیدگی و صدور حکم به دادگاه ارسال می کند.
• قرار وثیقه یا کفالت: این قرارها برای تأمین آزادی موقت متهم در طول تحقیقات صادر می شوند تا متهم با ارائه وثیقه یا معرفی کفیل، تا زمان صدور حکم نهایی آزاد باشد.

تمامی این قرارها، در واقع، ابزارهایی برای پیشبرد و مدیریت پرونده در مرحله تحقیقات مقدماتی یا در طول دادرسی هستند و ماهیت نهایی دعوا را مشخص نمی کنند.

تعریف حکم

«حکم» در مقابل قرار، رأی نهایی و قاطع دادگاه است که در خصوص ماهیت دعوا (اتهام) و سرنوشت متهم (برائت یا مجازات) صادر می شود. حکم، نتیجه فرآیند دادرسی کامل در دادگاه است و پس از طی تمام مراحل، سرنوشت حقوقی یک پرونده را مشخص می کند.

ویژگی های حکم:

• قطعی کننده دعوا: حکم، به طور قاطع به نزاع حقوقی پایان می دهد.
• تعیین کننده سرنوشت متهم: حکم، تکلیف نهایی متهم را از نظر گناهکاری یا بی گناهی و مجازات او روشن می سازد.
• صدور پس از رسیدگی کامل: حکم تنها پس از بررسی جامع ادله، شنیدن دفاعیات و انجام تشریفات قانونی در دادگاه صادر می شود.

دلیل عدم صلاحیت بازپرس در صدور حکم

مهم ترین دلیل اینکه بازپرس نمی تواند حکم صادر کند، اصل تفکیک وظایف است. این اصل، یکی از ارکان نظام دادرسی عادلانه است:

«تفکیک وظایف بازپرس به عنوان محقق و قاضی به عنوان داور نهایی، ضامن بی طرفی و عدالت در نظام قضایی است و از تداخل نقش ها و تصمیم گیری های شتاب زده جلوگیری می کند.»

بازپرس وظیفه «تحقیق» و «کشف حقیقت» را بر عهده دارد؛ او باید با جمع آوری تمام اطلاعات، پرونده را برای قضاوت آماده کند. در حالی که قاضی وظیفه «قضاوت» و «صدور رأی نهایی» را دارد؛ او باید بر اساس تحقیقات انجام شده و دفاعیات ارائه شده، به بی طرفانه ترین شکل ممکن، تصمیم نهایی را اتخاذ کند. اگر بازپرس همزمان هم تحقیق کننده و هم صادرکننده حکم باشد، ممکن است بی طرفی او در مرحله تحقیقات تحت الشعاع قرار گیرد و بر نتیجه دادرسی تأثیر منفی بگذارد. قانون آیین دادرسی کیفری نیز صراحتاً صلاحیت صدور حکم را به دادگاه ها و قضات آن ها محول کرده و بازپرس را صرفاً در حیطه صدور قرارهای قضایی محدود کرده است.

مراحل یک پرونده کیفری: از دادسرا تا صدور حکم (جریان پرونده)

برای درک کامل نقش بازپرس و قاضی، لازم است با مراحل کلی یک پرونده کیفری آشنا شویم. این مسیر، سفری است از لحظه وقوع جرم تا اجرای حکم نهایی، که هر مرحله آن توسط مقامات قضایی خاصی پیگیری می شود.

۱. شکایت یا گزارش جرم: آغاز فرآیند

هر پرونده کیفری معمولاً با شکایت شاکی یا گزارش وقوع جرم توسط ضابطین دادگستری (مانند پلیس) آغاز می شود. این شکایت یا گزارش به دادسرا ارسال می شود تا مراحل اولیه تعقیب و تحقیق آغاز گردد. در این مرحله، فرد شاکی یا کسی که جرم را گزارش می کند، تنها به ارائه اطلاعات اولیه می پردازد.

۲. دادسرا و نقش بازپرس: مرحله تحقیقات مقدماتی

پس از دریافت شکایت یا گزارش، پرونده به دادستان ارجاع داده می شود. دادستان نیز به نوبه خود، پرونده را به یکی از بازپرسان یا دادیاران ارجاع می دهد تا تحقیقات مقدماتی آغاز شود. در این مرحله، بازپرس نقش محوری ایفا می کند:

• ارجاع به بازپرس: پرونده توسط دادستان به بازپرس ارجاع داده می شود. بازپرس پس از کسب اجازه از دادستان، کار خود را آغاز می کند.
• تحقیقات مقدماتی و جمع آوری ادله: بازپرس به طور فعال وارد عمل شده و به کشف جرم، جمع آوری دلایل و مدارک، بازجویی از متهمان، تحقیق از شهود و مطلعین و انجام تحقیقات محلی می پردازد. او ممکن است از ضابطین دادگستری نیز برای انجام برخی اقدامات کمک بگیرد، اما مسئولیت نهایی تحقیقات بر عهده خود اوست.
• صدور قرارهای مقتضی: در طول تحقیقات، بازپرس بر اساس نیاز و وضعیت پرونده، قرارهای مختلفی صادر می کند. این قرارها می توانند شامل قرارهای تأمین کیفری (مانند بازداشت موقت، وثیقه، کفالت) یا قرارهای نهایی دادسرا (مانند منع تعقیب، موقوفی تعقیب، جلب به دادرسی) باشند.
• ارسال پرونده به دادگاه: اگر بازپرس پس از اتمام تحقیقات، دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم را بیابد، قرار جلب به دادرسی صادر کرده و پرونده را برای تأیید به دادستان ارسال می کند. دادستان پس از بررسی و در صورت موافقت، کیفرخواست را صادر کرده و پرونده را برای رسیدگی نهایی به دادگاه صالح ارسال می کند.

این مرحله از دادرسی بسیار مهم است، زیرا بستر اصلی برای قضاوت نهایی در دادگاه را فراهم می آورد. تلاش بازپرس در این مرحله تضمین کننده این است که هیچ جنبه ای از حقیقت پنهان نماند.

۳. دادگاه و نقش قاضی: رسیدگی و صدور حکم نهایی

پس از آنکه پرونده از دادسرا با صدور کیفرخواست به دادگاه ارسال شد، نوبت به قاضی (یا هیئت قضات) می رسد. در این مرحله، قاضی وظیفه قضاوت و صدور رأی نهایی را بر عهده دارد:

• رسیدگی به پرونده: قاضی پرونده را به دقت مورد بررسی قرار می دهد. او ادله جمع آوری شده توسط بازپرس را مرور کرده، دفاعیات متهم و وکیل او را شنیده و در صورت لزوم، تحقیقات تکمیلی انجام می دهد یا شهود و مطلعین را احضار می کند.
• صدور حکم نهایی: پس از بررسی های جامع و اطمینان از صحت ادله، قاضی اقدام به صدور حکم نهایی می کند. این حکم می تواند برائت (بی گناهی) متهم یا محکومیت او به مجازات قانونی باشد. حکم قاضی، تکلیف نهایی متهم و ماهیت دعوا را مشخص می کند.

۴. اجرای حکم: پس از قطعی شدن

پس از صدور حکم توسط قاضی و طی مراحل احتمالی تجدیدنظرخواهی (در صورت اعتراض هر یک از طرفین)، در صورتی که حکم قطعی شود، به واحد اجرای احکام کیفری ارسال می شود. در این واحد، «قاضی اجرای احکام» مسئول نظارت بر اجرای صحیح و قانونی مجازات تعیین شده در حکم است. این مرحله تضمین می کند که عدالت به طور کامل و دقیق به اجرا درآید و حقوق محکوم علیه و جامعه رعایت شود.

جدول مقایسه ای: تفاوت بازپرس و قاضی

برای درک بهتر تفاوت های بنیادی میان بازپرس و قاضی، می توان این دو مقام قضایی را از جنبه های مختلف مقایسه کرد:

ویژگی	بازپرس	قاضی
محل خدمت اصلی	دادسرا	دادگاه
وظیفه اصلی	کشف جرم، انجام تحقیقات مقدماتی، جمع آوری ادله	رسیدگی نهایی به دعاوی، قضاوت، صدور حکم قطعی
تصمیمات صادره	قرار (مانند جلب به دادرسی، منع تعقیب، بازداشت موقت)	حکم (مانند برائت، محکومیت، تعیین مجازات)
هدف تصمیمات	پیشبرد تحقیقات، تعیین تکلیف موقت پرونده، آماده سازی برای دادگاه	فصل خصومت، تعیین سرنوشت نهایی متهم و ماهیت دعوا
مبنای قانونی	قانون آیین دادرسی کیفری (به ویژه مواد مربوط به دادسرا)	قانون آیین دادرسی کیفری، قانون مجازات اسلامی و سایر قوانین
سلسله مراتب	پایین تر از دادستان و معاون او در دادسرا	بالاتر از مقامات دادسرا در مرحله رسیدگی قضایی، دارای استقلال در قضاوت
ماهیت وظیفه	محقق، جمع آوری کننده اطلاعات و ادله	داور، تصمیم گیرنده نهایی

نتیجه گیری: تفکیک وظایف، ضامن عدالت

همانطور که در این مقاله به تفصیل شرح داده شد، بازپرس هرگز نمی تواند حکم صادر کند. صلاحیت او محدود به صدور قرارهای قضایی است که برای پیشبرد تحقیقات و آماده سازی پرونده ضروری هستند. این قاضی دادگاه است که پس از طی مراحل قانونی و بررسی کامل ابعاد پرونده، می تواند حکم نهایی را صادر کند.

این تفکیک دقیق وظایف، سنگ بنای یک نظام قضایی عادلانه و بی طرف است. بازپرس به عنوان یک محقق وظیفه دارد حقیقت را کشف کند و قاضی به عنوان یک داور، باید بر اساس حقایق کشف شده و ادله موجود، به انصاف حکم دهد. این جدایی نقش ها، تضمین می کند که هیچ تداخلی بین جمع آوری اطلاعات و قضاوت نهایی صورت نگیرد و حقوق متهم و شاکی به بهترین نحو ممکن حفظ شود. درک این تفاوت های بنیادی، به افراد کمک می کند تا با آگاهی بیشتری در مسیرهای پیچیده نظام حقوقی گام بردارند و از حقوق خود دفاع کنند. در صورت نیاز به اطلاعات بیشتر یا مواجهه با پرونده های حقوقی، همواره توصیه می شود با وکلا و متخصصین حقوقی مشاوره صورت گیرد.

---

سوالات متداول

وظایف اصلی بازپرس چیست؟

وظایف اصلی بازپرس شامل انجام تحقیقات مقدماتی برای کشف جرم، جمع آوری ادله، بازجویی از متهم و تحقیق از شهود و مطلعین، حفظ آثار جرم و جلوگیری از امحای آن، و صدور انواع قرارهای قضایی (مانند بازداشت موقت، وثیقه، منع تعقیب، جلب به دادرسی) است. تمامی این اقدامات با هدف آماده سازی پرونده برای رسیدگی نهایی در دادگاه صورت می گیرد و او خود صلاحیت صدور حکم را ندارد.

فرق قرار با حکم در نظام قضایی ایران چیست؟

«قرار» تصمیمی است که مقامات قضایی در مراحل مختلف تحقیقات یا دادرسی در خصوص مسائل فرعی، شکلی یا ماهیتی پرونده اتخاذ می کنند و اغلب موقت، قابل اعتراض و غیرقطعی هستند. در مقابل، «حکم» رأی نهایی و قاطع دادگاه است که در خصوص ماهیت دعوا (اتهام) و سرنوشت متهم (برائت یا مجازات) صادر می شود و پس از قطعیت، تعیین کننده تکلیف نهایی پرونده است.

آیا دادستان می تواند حکم صادر کند؟

خیر، دادستان نیز مانند بازپرس، صلاحیت صدور حکم را ندارد. وظیفه اصلی دادستان نظارت بر تحقیقات مقدماتی، تعقیب جرایم عمومی، حفظ حقوق عمومی و در صورت لزوم، صدور کیفرخواست برای ارسال پرونده به دادگاه است. صدور حکم نهایی تنها در صلاحیت قاضی دادگاه است.

مهمترین قرارهای صادره توسط بازپرس کدامند؟

مهمترین قرارهای صادره توسط بازپرس شامل قرار بازداشت موقت، قرار وثیقه یا کفالت (برای تأمین آزادی متهم)، قرار منع تعقیب (در صورت عدم کافی بودن ادله جرم)، قرار موقوفی تعقیب (در صورت زائل شدن جنبه کیفری جرم)، و قرار جلب به دادرسی (برای ارسال پرونده به دادگاه جهت رسیدگی نهایی) می شود.

چه کسی مسئول اجرای احکام کیفری است؟

پس از آنکه حکم قطعی توسط قاضی دادگاه صادر شد، مسئولیت نظارت بر اجرای صحیح و قانونی این حکم بر عهده «قاضی اجرای احکام» است. این قاضی در واحد اجرای احکام فعالیت می کند و وظیفه دارد تا مجازات تعیین شده در حکم به درستی و طبق قوانین به اجرا درآید.