نشستی دربارۀ ابن سینا و مکتب فلسفی اصفهان

زندگانی/اصفهان نشست «ابن سینا و مکتب فلسفی اصفهان» در محل خانۀ حکمت به منظور بررسی فلسفه غرب و ایران برگزار شد.

با ورود ابن سینا به اصفهان، این شهر جای بغداد را در علم و فرهنگ می گیرد و هرکسی می خواست فلسفه بخواند باید به اصفهان هجرت می کرد؛ اما اکنون به دلیل عدم وجود خودآگاهیِ تاریخی، مردم اصفهان از سال های دورِ خود هیج اطلاعی ندارند و نمی توانند نسبتی با فلسفهٔ سینوی برقرار کنند.

قاسم پورحسن، دانشیار گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی در ابتدای این نشست، گفت: 3 نوع مواجهه با ابن سینا وجود دارد. غربیان چندان مایل نیستند از دیدگاه خود ابن سینا به ابن سینا نگاه کنند. دیدگاه اول، همان فهم مشتشرقان از ابن سینا است که در روش و داده نیرومند است. این افراد مباحثی را از ابن سینا استخراج کردند که ما از آنان غافل بودیم. ابن سینا می گوید که کتاب بزرگ من از دست رفته و  در 2 کتاب، ایده خود را مطرح کرده و می توانم یکی از این کتاب ها که مختصرتر است را بازنونیسی کنم، اما کتاب دوم که الانصاف است و مشتمل 27 هزار مسیله میان مشرقیان و مغربیان بوده، مفقود شده و به علت حجم زیادش بعید است که دیگر خودم یا دیگران بتوانند آن را بنویسند.

این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه مستشرقان معتقدند ابن سینا هرچه باشد ادامۀ ارسطو است و باید آن را ذیل سنت یونانی به ویژه ارسطو خواند، افزود: البته این تا حدی درست است زیرا که سنت ها ناگهانی متولد نمی شوند و فکر تولید کردنی نیست، ظهور کردنی است اما مستشرقین فرض مستقلی از ابن سینا ندارد.

پورحسن با اشاره به اینکه فهم دوم، از آنِ مورخان است و متاسفانه تاریخ فلسفه اسلامی را مورخان عرب نوشتند، گفت: آنان در اینکه فیلسوفانِ ما نوافلاطونی مسلمان اند، اشتراک نظر دارند ولی این دیدگاه جامعی نیست. این درحالی است که ابن سینا در نمط هفتم خود، درمورد مشاییان نظر خود را بیان کرده و آنان را دارای فهمی نازل توصیف کرده است. ما به جهت ترجمه ای بودن کتاب هایمان، طبق برداشت همین مورخان عرب، اطلاعات کسب می کنیم.

او دیدگاه سوم را مربوط به کسانی دانست که متوجه هستند ابن سینا گسستی از سنت یونانی دارد؛ اما آنان معتقدند که فارابی و ابن سینا در درون سنت دینی قرار داشته و در سنت اسلامی، ابن رشد کسی است که می توان از او به عنوان فیلسوف سنت اسلامی نام برد زیرا او ادامهٔ راه افلاطون است. یکی از صاحب نظران این دیدگاه، محمد عابد الجابری است .

این پژوهشگر و نویسنده فلسفه که معتقد است ما در ایران علاقه بسیاری به فهم کُربنی از ابن سینا داریم، گفت: این فهم کمتر به ابن سینای فلسفی اعتقاد داشته و او را در تصوف و عرفان نیز تعریف می کند. در کل ما از میان این خوانش ها به فهم واقعی ابن سینا تقرب پیدا نکرده ایم .

پورحسن، درمورد مسیر زندگی ابن سینا تصریح کرد: ابن سینا تا سن 21 سالگی در بخارا زندگی کرد و سپس 10 سال را در خوارزم پشت سر می گذارد. در این شهر که دربار شاه است، با همهٔ بزرگان مراوده داشته است. این شهر، شبیه به بیت الحکمه بغداد است. ابوسهل نصیری، عراقی، ابوریحان بیرونی، ابن السهل، ابابیل و غیره در آن حضور دارند. ابن سینای جوان با اینان گفت وگو دارد و مراودات خود را با این بزرگان پس از مراجعه به اصفهان، قطع نمی کند اما با این حال هرگز خوارزم به یک مکتب فلسفی تبدیل نمی شود. ابن سینا از سال 404 تا 414 هجری قمری در همدان زیست و از 414 تا 428 هجری قمری در اصفهان بوده است. پیش از هجرت ابن سینا به اصفهان، فارابی به بغداد مهاجرت کرده بود و بغداد مرکزیت عقلی پیدا کرد. ابن سینا در بخش پایانی الملحقه کتاب المباحثات مطرح کرده است که در میان پیشینیان، تنها کسی که واجد فضل و فلسفه است، فارابی است.

او ادامه داد: با ورود ابن سینا به اصفهان، این شهر جای بغداد را در علم و فرهنگی می گیرد و هرکس می خواست فلسفه بخواند، باید به اصفهان هجرت می کرد. سهروردی با همین هدف از مراغه به اصفهان آمد و ابن سهلان در اصفهان فلسفه خواند. در مورد این دورهٔ اول حیات عقلی مکتب اصفهان بسیار کم مطالعه شده است. دورهٔ دوم آن در سدهٔ یازدهم شکل گرفت و آبشخورش، ابن سینا است. سال ها بعد، ملاصدرا مدام از ابن سینا و شاگردش بهمنیار یاد کرده است.

چگونه مکتب اصفهان شکل گرفته است؟

این محقق و مدرس فلسفه در دانشگاه اضافه کرد: ابن سینا با رغبت به اصفهان می آید و قصد فرار ندارد. در اصفهان نیز اضطرار دارد اما با این حال قصد نوشتن مسایل المشرقیه را می کند. او حتی با پیشنهاد شاگردانش برای مطالعۀ آثار جدید مشاییان مخالفت کرده و صراحتاً گفته که آنان را اهل فضل نمی داند. اصفهان برای ابن سینا اصالت پیدا می کند. از سال 421 تا 425 هجری قمری، ابن سینا در معرض تاخت و تاز غزنویان است اما مکتب او با کمک شاگردان شاخصش شکل می گیرد. ابن سینا خودش مرجعیت پیدا می کند. دلدادگی اولش به سهروردی است. منظومه ابن سینا سهروردی است و او خود را مشرقی می دانست و ما نمی توانیم بدون ابن سینا، سهروردی را بفهمیم. ابن سینا معتقد است مشاییان در مسیله نفس نتوانستند از جوهریت نفس بالاتر بروند و کسانی که بالاتر رفتند، برهان وساطت را شکل دادند. ابن سینا پس مطالعۀ برهان وساطت، «اجل البراهین» را توصیه می کنم.

پورحسن با اشاره به اینکه در سنت مشاییان 4 دلیل بر جاودانگی نفس می بینید و ابن سینا دایماً به مسیله نفس پرداخته است، تاکید کرد: فارابی بیان کرده که ادراک فقط از آنِ نفس است. ابن سینا نمی خواست که تابع ارسطو باشد. ذیل ارسطو قرار گرفتن، همهٔ دستاوردهای ابن سینا را در باب نفس عقل قدسی صورت متغیره غیره را از بین می برد.

او با اشاره به اینکه برداشت ارسطو این است که نفس در سنت یونانی عمدتاً ذیل «امپسوخه» بوده است، افزود: این یعنی به طبیعت و کارکردهای طبیعی نفس توجه کردند و به فاعلیت نفس بی توجه بودند، فارابی اولین بار این فاعلیت را مطرح می کند و ابن سینا آن را گسترش می دهد. این سینا همین مسیله را در باب عقل وارد می کند. در سنت یونانی معانی چهارگانه وجود، در عرض یکدیگر هستند و معانی و نظریه طولی در سنت اسلامی معنا پیدا کرده است . ارسطو مطرح کرده که وجود محض تهی به نظر می رسد.

این فعال فلسفی با اشاره به اینکه ما دربارۀ شناخت ابن سینا و ظهور و تکوین مکتب اصفهان در دوره اول که مقارن است با آغاز سدهٔ پنجم اطلاعات کمتری داریم، اظهار کرد: تلقی ما این است که ابن سینا آثار ارسطو را تشریح کرده است ولی هرچه بیشتر متون ابن سینا را از نظر می گذرانیم، متوجه می شویم که تلقی ما اشتباه بوده است.

او با بیان اینکه فارابی می گوید در جامعه ما به علت اینکه مردم فلسفه، آثار افلاطون و ارسطو را نخوانده اند، فیلسوفان با یکدیگر مناقشه دارند، افزود: این مناقشات در دوران فارابی و حتی در مجالس دربار بسیار مطرح بود. فارابی و ابن سینا معتقدند که شعر در تربیت اجتماعی بسیار موثر است و فارابی در مدینه فاضله، عقل اللسان طبقهٔ دوم دانسته و هنرمندان و شاعران را از این طبقه معرفی کرده اند.  خطیبان و شاعران مصلحان جامعه اند به شرطی که خطابه، اغنایی و بر اساس مشهورات نبوده و بتواند جامعه را به صورت عقلانی تربیت کند. این عبارات بر ابن سینا تاثیر گذاشت و بدون فارابی نمی توان ابن سینا را خواند.

پورحسن با تاکید مجدد بر اینکه به نظر می رسد دوره تاریخی مهمی از اصفهان را کاوش نکرده و نخوانده ایم، اظهار کرد: به راستی چگونه مکتب اصفهان شکل گرفته است؟ مکتب آندلس تابع مکتب بغداد نیست بلکه تابع اصفهان است. زعامت اندیشه در آندلس، در دست ابن طفیل و سپس ابن رشد است. ابن رشد کاستی های زیادی در فهم ابن سینا دارد. پیش از ابن رشد آثار ابن سینا در آندلس ترجمه شده بود. ابن رشد در برخی آثار تابع ارسطو است اما در برخی از آثارش تابع ارسطو نیست. او در پاسخ به این سوال که «اگر بین عقل و شریعت تعارضی پیش آید چه باید کرد؟» جانب شریعت را می گیرد در صورتی که فارابی جانب عقل را گرفته است. بنابراین فهم های ما از فیلسوفان دقیق نیست و لازم است مجدداً آنان را مطالعه کنیم و نقش بزرگی که ابن سینا در شکل گیری تمدن اسلامی داشت و پیش از بغداد در اصفهان شکل گرفته بود را شناسایی کنیم.

ابن سینا از آن کسانی است که آن را مطالعه می کنند

در ادامهٔ این نشست 2 ساعته، حسین کلباسی اشتری، استاد گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به اینکه تفکر از جنس کالا نیست بلکه چون یک گیاه موجودی زنده است و چیزی که زنده است، به عللی برای رشد نیازمند است، تاکید کرد: ابن سینایی که سهم غیر قابل انکاری در علم جهانی دارد و سفرهای طولانی داشته، در اصفهان سکنا گزیده و ابن سینا شده و ظهور و بروز یافته است. اگر قرار است اندیشه بارور شود، نیازمند مقدماتی است که در ذهن و ضمیر اندیشمند به ثمر بنشیند. اینکه چه عوامل و شرایط و اسبابی سبب می شود که تفکر و متفکر در عهدی و جایی ببارد و برعکس در زمانی و مکانی اندیشه راکد، عقیم و ناممکن شود، جای بحث و سوال دارد. این مطلب، برای جامعه شناسان و  مردم شناسان روانشناسان و سیاستمداران محل توجه است و «جامعه شناسی علم» در همین راستا شکل گرفته است اما شایسته است که اهل فلسفه نیز به این فکر کنند که علل ظهور تفکر چیست.

او که معتقد است یکی از مسایل مهم در تاریخ علم و فلسفه که مورد توجه قرار گرفته، فلسفهٔ تطبیقی است، اضافه کرد: در فلسفهٔ تطبیقی، دو مطلب به طور عمده مورد توجه است اولی، روشن کردن تمایزات و ابدعات و ابتکارات «این» نسبت به «آن» است. به عنوان مثال تمایزات و نسبت ابن سینا در شرق و توماس الگورینی در غرب که هر دومجموعه سترگی از ماوراء الطبیعه را رقم زدند روشن می شود.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: دومی این است که کسی که تمایزاتی با سابق یا معاصری داشته و دیگرانی را تحت تاثیر قرار داده، منابع و مناشی و مصادر فکری اش چه بوده است. یعنب باید به این پرسش پاسخ دهیم که ابن سینا از چه منابعی تغدیه کرده است؟

کلباسی اشتری با نقد این گزاره مشهور که «ابن سینا بر سر سفره مشاییان نشسته است» تاکید کرد: آیت الله سیدحسن سعادت مصطفوی فرمودند که نگویید فلسفه مشایی بلکه بگویید فلسفه سینوی زیرا مشایی خواندن ابن سینا، جفا در حق ابن سیناست؛ هرچند این عبارت رایج نیست اما باید مشهور شود.

او ادامه داد: الانصاف عنوان ارزشمندترین کتاب ابن سینا است که به معنی محاکمه بین نظر دو نفر است. در فقه و رجال و حدیث مفهوم «اجازۀ روایت» مطرح است و به این معنی است که نزد کسی که اجازهٔ نقل روایت دارد، چیزی از آن روایت کم و زیاد نمی شود و این یک کمال فرهنگی است. ابن سینا یک چهره ممتاز و متعلق به مشرق زمین است و سهم زیادی در گسترش فلسفه داشته است. اسم کتاب او برگرفته از این است که نباید در اندیشه و آثار کسی دخل و تصرف داشت.

این مدرس دانشگاه، با تاکید بر این نکته که غربی ها به اسلاف و تاریخ و آگاهی بیشتری نسبت به ما دارند، افزود: آنان با گذشتهٔ خود ارتباط افزونتری نسبت به ما دارند. اگرچه در حوزه فلسفه چند هزار سال گذشته است، هنوز نام ارسطو حفظ شده است، در شرایطی که ما اینجا باید به این سوال پاسخ بدهیم که اصلاً نسبت ما با ابن سینا و یا سنت صدرایی که 400 سال پیش شکل گرفته چیست؟ ما تا رسیدن به مرتبه خودآگاهی تاریخی فاصله بسیاری داریم. ما حتی نمی دانیم چه نسبتی با علامه طباطبایی که با ما هم عصر بوده نیز نداریم.

این مدرس فلسفه در دانشگاه اضافه کرد: در ترکیه، ابن سینا را پرشک بزرگ ترک معرفی کردند و اسم مولانا را تغییر داده و او را رومی نامیده اند. در مورد حشاشین سریال ساختند در حالی که اینان اسماعیلیانی ایرانی بودند. خیام نظامی گنجوی از این قایله مستثنی نیستند و  قزاقستان و ترکمنستان نیز مدعی شدند که فارابی متعلق به آنان است.

کلباسی اشتری با اشاره به این نکته که متفکر متعلق به جایی است که آنجا او را می خوانند و از او یاد می گیرند، تصریح کرد: جهان امروز جهانی است که در آن به راحتی شناسنامه های جدید برای مفاخر گذشته صادر می شود. چندی پیش نشستی در چین با عنوان فلسفهٔ چینی برگزار شد در حالی که هیچ یک از اهالی فلسفه در تاریخ مطالعات شان با چنین مکتبی مواجه نشده بودند. هیچ بعید نیست که چندی دیگر فلسفهٔ ویتنامی، فلسفهٔ فیلیپینی و فلسفهٔ سواحل عاج نیز مطرح شود. استقراض و در مواردی سرقت هویت از ایران رواج یافته است و ابن سینا نیز متعلق به کسانی است که او را بخوانند وگرنه اینکه چه کسی در کجا متولد، فوت و دفن شده، چندان اهمیتی در جهان امروز ندارد.

مرکزیت فرهنگی ویژه تر از مرکزیت اقتصادی و سیاسی است

این استاد دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به اینکه نسبت ابن سینا با فلسفهٔ مشایی و ارسطو که شاه بیت کتاب های تاریخی فلسفه مستشرفان شده است، محل مناقشه و بازخوانی است، اظهار کرد: ابن سینا با سنت مشایی فاصلۀ قابل توجهی دارد ولی فراموش نکنیم که فلسفهٔ ارسطو به عنوان فلسفهٔ غالب و نظام فلسفی مسلط بر فکر غرب و شرق است. فلسفه ارسطو و افلاطون و نوافلاطونیان امتیازات بی تردیدی دارند. ابداع و ابتکار و تمایز ابن سینا نسبت به مشاییان، نباید باعث شود که امتیاز مشاییان را نفی کنیم. اسم و اثری که قرن ها باقی مانده است، حتماً دلیلی پشت آن بوده است. او حتماً پیامی برای امروز من و شما دارد. جاودانگی در اثر، مطلب مهمی است. کسی دلدادگی به ارسطو ندارد. علم جانبدارانه نیست و نیاز است که ما بدانیم چرا و چگونه اندیشه ارسطو پایدار مانده است .

او با بیان اینکه هزار و اندی سال از مرگ ابن سینا گذشته و غربی ها به نظر من بیش از ما در مورد فلسفهٔ ابن سینا آثاری تولید کرده اند اما ما باید از خود بپرسیم که همین شیخ الرییس در محافل علمی ما چقدر و چگونه خوانده می شود و محصول این مطالعات چیست، بیان کرد: کتاب المباحثات، موخر بر کتاب اشارات و حاصل اجتهادات شیخ الرییس و مطالبی پخته تر از اشارات است اما مشهور است که آخرین اثر ابن سینا، اشارات و تنبیهات بوده است. نکاتی اورده که هیج اشاره ای با فلسفه ارسطویی و حتی فلسفه شبهه اشراقی عرفانی الهیاتی نوافلاطونی هم ندارد. اتین ژیلسون معتقد است که اگر فارابی و ابن سینا نبودند فهم ارسطو برای غرب لاتین ناممکن و یا بسیار دشوار بود. این باور بسیار شایع است که فهم افطلانونی و نو افلاطونی به مدد شرح و تعلیقات و نقد فیلسوفان اسلامی به غرب فهمانده شده است.

کلباسی اشتری با اشاره به اینکه ابن سینا در نمط چهارم خود، در فصل امور عامه، مواردی را مطرح کرده و افزود: این موارد ثابت می کند که ابن سینا هیچ نسبتی با عالمان مشایی نداشته است. تعریف فلسفه یعنی دانش ارجمند و مابعدالطبیعه نزد ابن سینا و فارابی متفاوت است. آنان به ارسطو در مورد این موضع خرده گرفتند.

او ادامه داد: تقسیمات و مراتب علت نیز نزد ابن سینا متفاوت است. ارسطو 4 علت را ذکر کرده است که شامل علت مادی، علت سوری، علت فاعلی و علت غایی است که به علل اربعه معروف است. ابن سینا هیچ نسبتی با این تقسیمات ندارد و سابقه هم ندارد. در نظر ارسطو علت غایی بر علت فاعلی تقدم دارد ارسطو شناسنامه فلسفه اش تقدم علت غایی است. اما ابن سینا معتقد است که علیت غایی ممکن است تقدم داشته باشد اما تصوراً و ذهناً در خارج و در وجود علیت فاعلی تقدم دارد تا ایجاد صورت نگیرد غایت معنایی ندارد. این بحث بسیار دقیق است.

این پژوهشگر فلسفه، با اشاره به اینکه شیخ الرییس می گوید به جای علت، کلمه مبدا را به کار ببرید، خاطرنشان کرد: این مبدا محرک نیست بلکه فاعل ایجادی است. محرک نامتحرک ارسطو خالق نیست و عالم قدیم است . یونانیان خالق را قبول نداشتند اما ابن سینا می گوید مبدا، ایجاد کننده است. اول باید هستی پیدا کند و سپس آثار وجودی دیگر بر آن قایم شود. مبدا علت ایجادکننده است. از سوی دیگر، فاعل در نظر ابن سینا واحد است. اما ارسطو بحث تعدد محرک ها را مطرح کرده و شارحین گفتند که به تعداد افلاک محرک وجود وارد.

کلباسی اشتری با بیان اینکه ارسطو می گوید محرک نسبت به ماسواء علم ندارد اما ابن سینا می گوید که محرک علم به کلیات و جزییات نیز دارد، تصریح کرد: علاوه بر این، ابن سینا یک قاعده ارزشی دارد و می گوید واجب الوجود بالذات، «واجب الوجود است من جمیع جهات» یعنی اگر یک شبیه یا بدیل دومی فرض کنید، خودش خودش را ابطال می کند.

او در پایان خاطرنشان کرد: همه می دانیم که شهر اصفهان زمانی پایتخت بوده است. به راستی چطور جایی مرکزیت پیدا می کند؟ مرکزیت فرهنگی مقوله ویژه تری نسبت به مرکزیت اقتصادی و سیاسی است. تمرکز فرهنگی در عالم چگونه محقق می شود و چگونه این پایتخت، پایتخت می ماند؟ این سوال مسیله مهمی است.

پایان خبر زندگانی